این رساله عهده­دار مقایسه­ ، نقد و تحلیل پنج شرح معاصر بر دفتر پنجم مثنوی(شرح نیکلسون،شرح استعلامی، شرح گولپینارلی، شرح زمانی و شرح شهیدی) است. در این رساله ابتدا مباحثی درباره مبانی شرح­نویسی و ویژگی­های شرح مطلوب ارائه گردیده ، سپس ابیاتِ مورد اختلاف بررسی و نقد شده­است. در نقد ابیات از میان دیدگاه­های مختلف ، شرح مناسب انتخاب شده و در ابیاتی که هیچ یک از شروح به نتیجه مطلوبی دست نیافته­اند، با استفاده از فرهنگ­ها و توجه به مفهوم کلّی ابیاتِ قبل و بعد از آن ، شرحی تا حدّ امکان مطلوب ارائه گردیده­است. پس از آن ویژگی­های پنج شرح مذکور به صورت کامل با ذکر شواهد آورده شده­است. کلید واژه: مثنوی- دفتر پنجم- نقد- مولانا- شرح نیکلسون- شرح استعلامی- شرح گولپینارلی- شرح زمانی- شرح شهیدی.

چکیده سفرنامه ها از جمله اسناد معتبر تاریخی هستند که ما را با اوضاع سیاسی ، اجتماعی هر عصر آشنا می کنند. . سابقه سفرنامه نویسی در ایران به قرون اولیه اسلامی می رسد و از آن زمان تاکنون سفرنامه های زیادی تألیف شده است. بیشترین سفرنامه ها در عصر قاجار نوشته شده و علل متعددی چون علاقه شخصی شاهان و درباریان به سفرنامه نویسی ، گسترش روابط با دیگر ملل دارد. سفرنامه های این عصر گنجیه ارزشمندی از لغات را از اسم شهرها ، رودها ، پرندگان و جانوران گرفته تا لغات و اصطلاحات عامیانه گفتاری و درباری در خود جای داده است. به نظر می رسد که این عصر حلقه مفقوده ای در حیطه لغت شناسی باشد و چون به عصر ما نزدیک است برخی به خطا پنداشته اند که لغات و اصطلاحات آن دوره همچون لغات امروز ماست. در صورتی که سادگی نثر سفرنامه ها و دیگر اسناد بجا مانده از این دوره چنین تصوری را بوجود آورده است. تفحص و تعمق در این کتب نشان می دهد که بسیاری از لغات آن دوره در لغتنامه ها و فرهنگ ها مضبوط نیست. نکته دیگر وجود لغات فرنگی در نثر این دوره است. عصر قاجار دروازه ورود لغات فرنگی به حوزه زبان و ادبیات فارسی است. به نظر می رسد عواملی چون آشنایی سران حکومت و صاحب منصبان قاجاری با زبان فرانسه و روسی، تفاخر اهل علم به دانستن و بکارگیری لغات فرنگی ، ورود اختراعات با همان اسامی فرنگی خود به ایران. مراوده گسترده با دول خارجی و روزنامه ها و جراید در این امر موثر بوده است. فرهنگ حاضر لغات و اصطلاحات سفرنامه های ارباب مناصب این عصر را مورد بررسی قرار داده و تمامی مدخل های مستخرج را با لغتنامه عظیم دهخدا مقابله کرده است و در پایان فهرستی از مدخل هایی که در آن لغتنامه از قلم افتاده است و یا شاهد مثالی برای آن ذکر نگردیده ، ارائه کرده است. در مواردی که معنی مدخلی در لغتنامه موجود نبوده معنی آن با استفاده از دیگر فرهنگ ها و دایره المعارف های تخصصی ذکر گردیده است.

کتاب جامع الحکایات یا چهل و شش حکایت مجموعه بزرگ و نفیسی است از قصه های عامیانه مشهور و غیر مشهوری که آغاز و انجام آن افتاده است. این نسخه به شماره 4267 از جمله نسخ خطی منحصر به فرد فارسی می باشد که احتمالاَ از نسخ خطی اوایل قرن 11 هجری به شمار می آید و در بخش نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. این کتاب، مجموعه ای است از چهل و شش حکایت بازمانده از عهد صفوی که با موضوعات مختلف عشقی، حماسی و تعلیمی و در زمینه های گوناگون حیات فردی و جمعی گردآوری، بازنویسی و یا کتابت و رونویسی شده است. قصه های کتاب جامع الحکایات ژانر های گوناگون و محتوایی غنی دارند. در میان قصه های این کتاب بخش اصلی مربوط به قصه های عاشقانه و اجتماعی است. قسمت اصلی قصه های عاشقانه این کتاب همانند رمانس های قرون وسطایی است که در آن ها فارغ از موضوع عشق و احساسات عاشقانه، صحنه های پهلوانی قهرمان اصلی یا قهرمانان دیگر داستان هم طرح می شوند. بخش دیگری از حکایات کتاب، قصه های تعلیمی هستند. قصه های پریان و جادوان گروه دیگری از قصه های کتاب را بر می سازند. این حکایات دارای موتیف های اسطوره ای و حماسیند. در این مجموعه یک حکایت از نوع تمثیلی و یک حکایت از نوع سرگرمی نیز ذکر شده است. در این رساله جدا از بررسی محتوایی حکایات، محتوا و صورت دو حکایت منتخب از مجموعه جامع الحکایات (قصه سلیم جوهری و سرگذشت او و قصه حبیب عطار ساحر و طلسمات او) و عناصر سازنده ساختاری آنها بررسی شده اند. در این بررسی برای توضیح چگونگی ربط سازمانی دو حوزه محتوا و صورت و به عبارت دیگر، چگونگی به وجود آمدن این حکایات، به صورت ویژه به بررسی "نظام تصاویر" پرداخته ایم؛ نظامی که رابطه ای دو سویی با محتوا و صورت دارد. در اینجا به دیدگاه های نقد ادبی منتقدانی مانند "ویساریون بلینسکی" تکیه شده است. نشان داده ایم که نیروی جلو برنده طرحهای این حکایات آن تضادی (نبرد خیر و شر) است که راویان در اساس حکایات خود قرار داده اند. راویان برای نشان دادن این تضاد، قهرمانانی مثبت و منفی خلق کرده اند. در کتاب جامع الحکایات قصه هایی وجود دارد که ریشه آنها در ادبیات ملل بیگانه، از جمله ادبیات ارمنی، ایرلندی و لیتوانی دیده می شود که به اجمال درباره این شباهتها سخن خواهیم گفت. درباره گردآورنده و راویان حکایات جامع الحکایات هیچ اطلاعی در دست نیست. آغاز و انجام نسخه مورد استفاده ما افتاده و در نسخه هیچ مطلبی درباره گردآورنده و تاریخی درباره کتابت آن ذکر نشده است. همانگونه که از سرتاسر کتاب بر می آید و در نخستین نگاه جلب توجه می کند، ریشه نثر و گونه نگارش قصه های این مجموعه را در اساس باید در ضمن جریان ادبیات شفاهی ایران جستجو کرد. از این لحاظ، این اثر دارای همه آن خصوصیاتی است که رمانس های فارسی عصر صفوی –به عنوان بزرگترین بخش جریان ادبیات شفاهی ایران آن روزگار- دربردارنده آنها بوده اند. در تحلیل نهایی باید گفت که نثر حکایات مجموعه حاضر – اگرنه در زیر ساخت، در روساخت و نمای کار- تلفیقی از خصوصیات ادبیات شفاهی و ادبیات مکتوب را توامان در خود دارد؛ هرچند در اینجا نیز چیرگی با فرهنگ ادبیات شفاهی است. روش تحقیق در این پژوهش، به شیوه غالب پژوهش های علوم انسانی، کتابخانه ای و با اتکا بر متون ادبی مورد نظر بوده است که تصحیح این تک نسخه به روش قیاسی انجام شده است. احیاء این نسخه به عنوان منبعی که منعکس کننده افکار اجتماعی و فرهنگی گذشتگان است، می تواند حیطه شناخت آداب و رسوم و فرهنگ کاری ارزشمند باشد.

در این پژوهش شعر و شخصیت سید اشرف الدین قزوینی (نسیم شمال) مورد بررسی قرار گرفته و ازجمله به دلایل تفاوت نگاه منتقدان نوپرداز و سنت گرا اشاره شده است .در شمار یکی از این تفاوتها می توان به این نکته اشاره کرد که سنت گرایان شعر سید اشرف را منحصر و محصور در بسته مشروطه نمی دانند در حالی که نوپردازان بر این اعتقادند که شعر وی نتوانسته است همپای زمان حرکت کند و خود را به امروز برساند .در این پژوهش تلاش شده است تا با مقایسه ای میان شعر و شخصیت سید اشرف با دیگر معاصرانش به این نتیجه دست یافته شود که شعر او برخلاف انکه از مولفه های اصولی شعر نظیر تصویرو تخیل و ... تهی است با این وجود اقبال عامه یافته است . یکی از منتقدان سنت گرا در تایید چنین نگرشی به خاطره خود اشاره می کنند که در دوره طفولیتش ، بی سوادها از او می خواستند که برایشان نسیم شمال بخواند و بادرج این خاطره می گو ید که هنوز هم که سالهای بسیار از درگذشت سید اشرف می گذرد شعر او تازه و با طراوت است .

مقوله تقاضا و درخواست یکی از گونه های ادبیات غنایی فارسی است که در طول ادوار مختلف به صورت های گوناگون به وسیله شاعران زیادی مطرح شده است. شاعران بسته به موقعیت خود در دوره های مختلف تقاضاهای گوناگونی از افراد مختلفی داشته اند. به طور کلی این تقاضاها به دو دسته درخواست های مادی و غیرمادی تقسیم می شود که شاعران به شیوه های متفاوت نسبت به طرح آن اقدام کرده اند. این مجموعه بررسی و تحلیل تقاضا و درخواست هایی است که توسط شاعران پارسی گوی سبک عراقی (قرن هفتم تا پایان قرن نهم) صورت گرفته است. بررسی، دسته بندی وتحلیل این تقاضاها در این برهه تاریخی مقوله ای است که در این پایان نامه مورد توجه قرار گرفته است. برای این منظور دیوان های شعر ده تن از شاعران برجسته این سبک، مورد بررسی قرار گرفته و موارد تقاضا و درخواست از آن استخراج و پس از طبقه بندی به تحلیل و بررسی آن ها پرداخته شده است. لازم به ذکر است که در این بررسی شرایط و موقعیت خاص جامعه آن روز ایران و تأثیر اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوران بر شعر شاعران، مورد توجه قرار گرفته است. در دوره مورد بحث ما به سبب حمله مغولان و تیموریان به ایران و آشفتگی و نابسامانی اوضاع و احوال مردم، این درخواست ها فزونی می گیرد. شاعران این دوره نیز مانند شاعران دوران اولیه شعر فارسی به سنت خواهندگی و تقاضاگویی در اشعارشان ادامه دادند. در بین اشعار شاعران مورد بررسی به نمونه های فراوانی از درخواست و تقاضا برخوردیم، خصوصاً در اشعار شاعران درباری چون کمال اسماعیل، سلمان ساوجی و یا ابن یمین، در مقابل شاعرانی چون شیخ جامی، سعدی، عماد فقیه و تا حدودی حافظ از این قضیه مبرا بودند. در بیشتر مواقع، شاعران نه از سر هوس و خوش گذرانی بلکه از سر نیاز و بدبختی به این کار روی می آوردند و اغلب تقاضاهای آنان، شامل درخواست های کم اهمیت و پیش پا افتاده ای است که خبر از سختی معاش و محتاج بودن شاعران حتی در امکانات اولیه زندگی می دهد. واژگان کلیدی: شعر، ، . , demand and requests, , piece, .

چکیده یکی از مظاهر اصیل طبع لطیف و ذوق سلیم مسلمانان به خصوص ایرانیان، تصوف است که نقشی بسزا و قابل توجه در معارف و ادب از خود به یادگار گذاشته است. یکی از چهره های ماندگار عرفان و تصوف ایران که نسبتاً ناشناس مانده ، عزیز بن محمد نسفی از صوفیان قرن هفتم هجری است. وی حکیم و عارفی است که بر فقه، فلسفه، کلام، طب، عرفان و دیگر علوم زمان خویش احاطه داشته و علاوه بر آن با آرای گروهها و مذاهب مختلف در شریعت و عرفان به نحو شایسته آشنا بوده است. عزیز نسفی یکی از پرکارترین نویسندگان قرن هفتم هجری است که تعداد زیادی کتاب و رساله از خود بر جای گذاشته است. از جمله آثارارزشمند او کتاب مقصدالأقصی است که در بین آثار نسفی اهمیت خاصی دارد. این کتاب هشت فصل، هشت باب و یک خاتمه دارد و در آن مباحثی همچون سلوک، انسان کامل، کیفیت خلقت آفرینش، ولایت و نبو?ت، معرفت انسان و مطالبی در باب وحدت وجود بیان شده و اقوال و آرای علما، حکما، متکلمان و عارفان جمع گردیده است. فی الجمله رساله حاضر، کتاب مقصدالأقصی را بر اساس سه نسخه به شیوه التقاطی تصحیح نموده و در مقدمه به معرفی مولف، آثار منسوب به او، سبک مقصدالأقصی، شیوه مقابله و تصحیح و... پرداخته و در پایان فهرستی از آیات، احادیث، اشعار و... را ارائه کرده است.

چکیده «آشنایی زدایی» از مهم ترین مباحث ِ«مکتب فرمالیسم» روسیه است. اصطلاحی است که نخستین بار «ویکتور شکلوفسکی» روسی در سال 1917 م. در مقاله «هنر چونان شگرد/ هنر به مثابه تمهید» مطرح کرده است. از نظر او هنر با آفریدن ِشگردهایی، شکل ِخودکار و خوگرفته دریافت انسان را از بین می برد و دریافتی نو، پدید می آورد. بعد از او «رومن یاکوبسون»، «یوری تین یانوف» و «ژان پل سارتر» از آن با نام «بیگانه سازی» یاد کرده اند. فرمالیست ها بر این باور بودند که انسان ها در زندگی روزمرّه گرفتار غبار ِ«عادت» می شوند. عادت مانع از این می شود تا آن ها به درستی حقیقتِ امور را ببینند. کار ِهنر این است که پدیده ها را آن گونه که هستند به ما نشان دهند. شعر آشنایی زدایی در زبان است. زبان ِشعر در برابر زبان ِمعمول و اتوماتیک، زبانی بیگانه و ناآشنا است که خواننده را به خود جذب می کند و باعث «شگفتی» او می شود. شگفتی ای که می تواند بعد از «درنگ و تأمّل» به «ادراک» بینجامد و «التذاذ هنری» را در پی داشته باشد. از سویی زبان ِشعری و شگردهای ِهنری هم به مرور برای مخاطب، آشنا و معمول می شوند. برای همین شاعران در زبان ِادبی هم دست به آشنایی زدایی می زنند. در تکنیک ها و فنون ادبی ِکهنه، تازگی می دمند یا تغییراتی را برای تأثیر بیشتر ِکلام ایجاد می کنند. در هر یک از حوزه های ادبی، غزل مولوی ویژگی های برجسته ای دارد که موجب آشنایی زدایی در کلام اوست. در بدیعِ لفظی،«تکرار» با کارکرد موسیقایی؛ در بدیع معنوی،«تقابل و متناقض نما» با بسامد بالا؛ در قافیه،«قافیه میانی با وضعیتی ویژه» و هنجار شکنی در قافیه کناری، در عروض،«اوزان ِخیزابی و ضربی» و گاه «نادر»؛ در بیان،«تشبیهات نو و اغلب فشرده »، «استعاره های ِتازه»، «تشخیص»، «صفت هنری»، «حسّامیزی با بسامد بالا» و ... » در دستور، گریز از قواعد نحوی ِزبان معیار، ساخت واژه، ترکیب و اصطلاحات، «فراوانی فعل» که نشانه تحرّک و پویایی است، «کوتاهی جملات» که بیانگر سادگی و روانی ذهن و زبان ِمولانا ست و در معانی، اسناد های مجازی، انواع حذف، اطناب از نوع تکرار با اغراض ثانوی. غزلیات شمس سرشار از ویژگی هایی است که در مکتب فرمالیسم مطرح است. هدف این پژوهش، تحلیل شگردها و شیوه های آشنایی زدایی در این اثر، بر مبنای نظریات فرمالیست ها و محقّقان معاصر ایرانی است که در دو شاخه کلّی ِ« قاعده افزایی و ایجاد ِتوازن» و «هنجارگریزی/ انحراف از نُرم» مورد بررسی قرار می گیرد. واژه های کلیدی:

چکیده کتاب « الکنوز الودیعه من رموز الذریعه » از کتابهای ارزشمند قرن هشتم هجری است .این اثر، ترجمه « الذّریعه الی مکارم الشّریعه » از تألیفات معروف راغب اصفهانی درعلم اخلاق است که همواره مورد توجّه دانشمندان این علم بوده است . این کتاب توسط یکی از علمای قرن هشتم به نام ابن شمس الدّین حسن ظافر وبه فرمان شاه شجاع به زبان فارسی ترجمه شده است . از این دانشمند درکتب مرجع وتراجم احوال هیچ گونه نام ونشانی بدست نیامد ، جز این که درخاتمه ای که به نام خلخال بر این کتاب افزوده، پدر خودرا شمس الدّین حسن ظافر نامیده است . کتاب « الکنوز الودیعه » علاوه بر جنبه علمی دارای نثری فصیح وبلیغ واز بهترین نمونه های نثر فنی قرن هشتم است که علاوه بر استفاده فراوان از آیات قرآن ، احادیث ، روایات واقوال بزرگان ، در حد زیادی نیز از اشعارعربی وفارسی در آن به کار رفته است . بررسی سبک این رساله نشان می دهد که آشنایی نگارنده با علوم وآثار برجسته ادبیّات فارسی وعربی ونیز طبع شاعرانه وادیب وی ، درتدوین چنین اثری موثر بوده است . دراین رساله ، متن کتاب با مقابله پنج نسخه - ودرپاره ای از موارد نسخه دیگری - از قدیم ترین ومعتبرترین نسخه های خطی این اثر تصحیح شده است . قدیم ترین نسخه ، متعلق به قرن هشتم وکامل ترین وصحیح ترین آن ، که نسخه اساس هم هست ، متعلق به قرن نهم است . درقسمت مقدمه ، علم اخلاق ، زندگی وآثار راغب اصفهانی واطلاعات موجود راجع به مترجم ، کتاب « الکنوز الودیعه » وویژگی های سبکی آن وهمچنین ویژگی های رسم الخطّی نسخه اساس بررسی شده است . درتعلیقات هم کلمات دشوار ، اعلام ، احادیث ، اقوال ، اشعار عربی وفارسی وگویندگان وسرایندگان ومآخذ آنها ودیگر مواردلازم ، توضیح داده شده ودرپایان فهرست های متعدّد از آیات ،احادیث ، اقوال ، دعاها وجمله های دعایی ، اشعارعربی وفارسی ، اشخاص ، جانوران ، جایها وکتابها ارائه شده است . کلید واژه ها : راغب اصفهانی ، الذّریعه الی مکارم الشّریعه ، ابن شمس الدّین حسن ظافر ، الکنوز الودیعه من رموز الذّریعه ، علم اخلاق

چکیده: این رساله تصحیح فرهنگ لغت بحر الفضایل فی منافع الافاضل تالیف محمد بن قوام بدر خزانه بلخی معروف به بکری می باشد . مصحح در مقدمه به تاریخچه فرهنگ نویسی در شبه قاره،شرح احوال و آثار مولف می پردازد و در ادامه به معرفی این فرهنگ و معرفی نسخه های موجود ، روش تصحیح و ویژگی های رسم الخطی فرهنگ پرداخته است. همچنین هدف و مقصود مولف از تالیف این اثر و منابع و مآخذی که مولف از آنها سود جسته نام برده شده است. در مقدمه توضیحی اجمالی راجع به تاریخچه فرهنگ شعری نویسی و منتقل شدن فرهنگ نویسی از ایران به هند آمده است که می تواند به جای خود مفید و قابل استفاده باشد. همچنین فرهنگ لغت برهان قاطع به صورت موجز معرفی گردیده ومقایسه ای کوتاه بین این فرهنگ و برهان قاطع صورت پذیرفته است. روش تحقیق: آن چنان که رسم پژوهش های ادبی می باشد ، روش تحقیق بنیادی – کتابخانه ای و از روی سه نسخه صورت گرفته است. کلید واژه ها: بحر الفضایل ، محمد بن قوام، فرهنگ لغت، تصحیح، نسخه

مشفق کاشانی –عباس کی منش– شاعریست که هم پیش از انقلاب اسلامی و هم پس از انقلاب اسلامی به سرودن شعر بخصوص قالب غزل مشغول بوده است. موضوع اکثر غزلیات او پیش از انقلاب عاشقانه است ولی با پیروزی انقلاب اسلامی موضوع غزلیات او بیشتر در زمین? انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است؛ از این رو بررسی غزلهای او در دو دور? قبل از انقلاب و پس از انقلاب دارای اهمیّت است. بررسی و طبقه بندی شاخصه-های بارز و پُر بسامد غزلیات مشفق کاشانی در سه سطح زبانی، فکری و ادبی که تحت عنوان «تحلیل سبک ادبی و زبانی اشعار مشفق کاشانی با تکیه بر غزلیات او» مورد تحلیل قرار گرفت، به شناخت بهتر تحولات غزل او خواهد انجامید. در این رساله غزلیات مشفق کاشانی مورد بررسی قرار گرفت و شاخصه های سبکی غزلیات او در سه سطح زبانی، فکری و ادبی استخراج شد. نتایج به دست آمده به صورت مشروح با ذکر شاهد و مثال، همراه با جدول و نمودار توضیح داده شد. سطح زبانی به سه سطح کوچکتر آوایی (مشتمل بر موسیقی بیرونی، کناری، درونی و معنوی)، لغوی و نحوی تقسیم شد. کاربرد وزنهای معروف فارسی مثل رمل و هزج، نقش پُررنگ جناس در قافی? اشعار، بسامد بالای مراعات النظیر و تضاد در حوز? موسیقی معنوی، تکرار واژه ها در طول یک بیت یا مصراع و... از مهمترین شاخصه-های سبکی زبانی اشعار مشفق است. در سطح فکری درصد بالای از غزلیات مشفق عاشقانه است و پس از آن مفاهیم انقلاب اسلامی و دفاع مقدس قرار دارد. مشفق شاعر مکتب بازگشتی است حال آنکه در زمان معاصر زندگی می کند. او گاه از غزلیات حافظ یا سعدی یا مولوی استقبال می کند یا از شعرای معاصر مانند: مهرداد اوستا یا محمود شاهرخی. غزلیات او در پیش از انقلاب اسلامی به شیو? سبک عراقیست اما پس از انقلاب اسلامی غزلیاتش گاه به سبک عراقی و گاه به سبک هندی است اما بسامد ویژگیهای سبک هندی در اشعار او کم است. در سطح ادبی نیز وفور تشبیهات حسی به حسی، تضاد، مراعات النظیر وتشبیه بلیغ از شاخصه های بارز سبکی در سطح ادبی اشعار مشفق است.. واژه های کلیدی: سبک، مشفق کاشانی(عباس کی منش)، غزل