حمله نابرابر و ناجوانمردانه رژیم بعث عراق به جمهوری اسلامی ایران ، 8 سال مقاومت ملتی بزرگ را در پی داشت که بحق از آن به «دفاع مقدس» تعبیر شده است ؛ دفاعی که سرانجام با پیروزی دلاورانه ملت ایران به پایان رسید و تاثیراتی عمیق در زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم بر جای نهاد . دفاع مقدس همچنین در ادبیات این مرز و بوم ، بویژه شعر ، نمودی بارز داشت به طوری که شعر دفاع مقدس دارای سبکی منحصر به فرد گردید .از میان قالبهای شعر فارسی ، رباعیات پایداری دهه شصت ، مورد توجه این پژوهش است . نخست رباعیات رباعی سرایان معروف دهه شصت جمع آوری شده است که این رباعی سرایان عبارتند از :حسین اسرافیلی ، وحید امیری ، قیصر امین پور ، اکبر بهداروند ، حسن حسینی، حمید سبزواری ، محمدرضا سهرابی نژاد ، محمود عباد ، احمد عزیزی، علیرضا قزوه ، مشفق کاشانی ، نصرالله مردانی ، جواد محقق ، محمدرضا محمدی نیکو،سهیل محمودی ، میرهاشم میری ، سلمان هراتی که با ذکر شرح حال این رباعی سرایان رباعیات آنها از نظر ساختار صوری و محتوایی بررسی شده است . رباعیات دهه شصت از نظر ساختار صوری دارای انواع آرایه های بیان و بدیع معنوی و لفظی است که از میان آرایه های بیانی ، تشبیه ، استعاره و مجاز و از میان آرایه های بدیعی جناس و واج آرایی به ترتیب بیشترین بسامد را داراست . از لحاظ محتوایی ، رباعیات این دهه دارای تنوع قابل توجهی است ، اما مضامین غالب این رباعیات عبارتند از : شهید و شهادت ، ترغیب رزمندگان به نبرد ، یاد و خاطره شهیدان و البته نهضت فر امکانی و فرازمانی عاشورا که رباعی سرایان دفاع مقدس این نهضت را بعنوان اوج ادبیات پایداری در نظر داشته و همواره در رباعیات خود از آن الهام گرفته اند.

محمود مشرف آزاد تهرانی (1384- 1312) یکی از شاعران نیمایی و از شاعران بنام معاصر ایران شناخته می شود، در این پایان نامه سعی شده که بعد از بررسی زندگی، شناخت شخصیت و اندیشه و ذکر آثار در فصل های بعد به طور مفصل به شناخت شعر آزاد پرداخته شود. ابتدا به بررسی قالب های شعری آزاد در انواع قالب های نیمایی، غزل و غزلواره، آزاد، و نیمایی و هایکوواره پرداخته شده و بسامد هر کدام از قالب ها در هر کدام از دفاتر شعری او آمده است. در فصل ویژگی های ادبی شعر آزاد ابتدا به بررسی ابعاد تصاویر عاطفی و تصاویر اجتماعی شعر آزاد پرداخته شده و پس از آن مهمترین نمادها و سمبل ها در شعر او مورد تحلیل قرارگرفته است. چگونگی استفاده از تشبیهات در شعر آزاد به صورت تشبیه گسترده و فشرده و بلیغ یا مرسل بودن تشبیهات و بررسی محسوس و معقول بودن طرفین تشبیه وبررسی استعاره از لحاظ انواع آن مصرحه و مکنیه و به خصوص تشخیص وبررسی مجاز و کنایه ازمهمترین مواردی است که دراین قسمت مورد توجه واقع شده است .بحث ایجاز و اطناب و چگونگی پرداخت ایجاز گونه یا اطناب گونه اشعار، از دیگر مسایلی است که در این فصل به آنها پرداخته شده است. ویژگی های زبانی شعر آزاد در سه قسمت آوایی، واژگان و نحو از دیگر مواردی است که مورد توجه واقع شده است، قسمت آوایی یا موسیقی شعر آزاد در چهار حوزه قرار دارد: موسیقی بیرونی، موسیقی کناری، موسیقی داخلی و موسیقی معنوی ، موسیقی بیرونی یا وزن شعر در حوزه شعر کهن و کلاسیک و شعرهای نیمایی مورد تحلیل واقع شده، موسیقی کناری چگونگی استفاده یا عدم استفاده آزاد از قافیه و ردیف دیگر بخش از ویژگی های زبانی شعر آزاد است به علاوه موسیقی داخلی مواردی چون جناس، واج آوایی و تکرار را در بر می گیرد که هر یک از لحاظ بسامد و چگونگی استفاده در شعر آزاد مورد تحلیل واقع شده است. در قسمت موسیقی معنوی که در واقع با بدیع معنوی مترادف فرض شده مواردی چون ایهام، تلمیح، مراعات النظیر، طباق، پارادوکس و حس آمیزی و چگونگی استفاده آزاد از هر یک از این صنایع و بسامد استفاده آزاد از کلمات آرکاییک بررسی شده است . نحو شعر آزاد از لحاظ استفاده و یا عدم استفاده وی از نحو کهن، دیگر موردی است که در ویژگی های زبانی شعر آزاد به آن اشاره شده است است. بعد دیگر شعر آزاد درونمایه ها و مفاهیم فکری و اندیشه در شعراوست ، بررسی من بشری، من اجتماعی و من شخصی در شعر آزاد از یک سو، و تحلیل درونمایه های طبیعت گرایی تغزل، تنهایی و نومیدی، درونمایه های اجتماعی و نیز درونمایه های اشراق گونه از سوی دیگر مهمترین مطالب مورد تحلیل در این قسمت است. فصل دیگر از این پایان نامه به چگونگی تأثیرپذیری آزاد از شعر شاعران کلاسیک چون منوچهری دامغانی از یک سو و شاعران نیمایی چون نیما، شاملو، اخوان ثالث، فروغ فرخزاد و سهراب سپهری از سوی دیگر اختصاص داردودر فصل پایانی، خلاصه ای از یافته ها و جایگاه م. آزاد در میان شاعران نیمایی مورد تحلیل قرار گرفته است.

تصوّف در ایران و اسلام همواره از بحث انگیزترین رویدادهای فرهنگی و اجتماعی به شمار رفته و در طول حیات خویش از آغاز تا امروز، دستخوش تحوّلات فراوان بوده است. طرح نظریات گوناگون از سوی اندیشمندان مختلف ازجمله عوامل موثّر براین تحوّلات بوده است. ابوحامد امام محمّد غزالی از جمله کسانی است که نقشی مهمّ و تأثیرگذار در تاریخ تفکّر ایران و اسلام، به ویژه در حوزه عرفان و فلسفه داشته است. او همواره با واکنش های متفاوتی از سوی پژوهشگران عرصه عرفان و تصوّف روبرو بوده است. شهرت وی بیشتر تحت تأثیر انتقاداتش درباره فلسفه مشّاء، مطرح بوده و دافعه او را در تاریخ تفکّر، از سوی فلاسفه و خردگرایان در پی داشته است. با این همه در حوزه تصوّف نیز صاحب نظر و ایده بوده و با تلفیق علوم دینی و آموزه های عرفانی، تصوّفی مردم پسند و معتدل ارائه کرده است. فریدالدّین عطّار نیشابوری از جمله شاعرانی است که در کنار سنایی غزنوی و مولانا جلال الدّین بلخی، یکی از ارکان شعر تصوّف را تشکیل می دهد. او نیز چون مولوی و سنایی از تأثیر آراء امام محمّد غزالی برکنار نمانده است. در این پژوهش، پس از بحث درباره آراء عرفانی ابوحامد امام محمّد غزالی و بررسی اندیشه های عرفانی عطّار نیشابوری، براساس چهار مثنویِ اسرارنامه، الهی نامه، منطق الطّیر و مصیبت نامه، و در نظر گرفتن آراء عرفانی غزالی که در چهار اثر مهم و عرفانی او، احیاء علوم الدّین، کیمیای سعادت، مشکوهالانوار و رسا له الطّیر آمده است، موارد تأثیرپذیری اندیشه عطّار از آراء غزالی مورد بررسی و تحقیق قرارگرفته است. عطّار در طرح و ایده بخشی از آثار خود، از آثار غزالی متأثّر و در لایه هایی از اندیشه هایش وام دار آراء عرفانی امام غزالی است؛ با این که او همواره تشخّص اندیشه و لحن خود را حفظ نموده و در پاره ای موارد، رفتار و پندار غزالی را به چالش کشیده است، باورهای عرفانی غزالی به طرز محسوسی در مثنوی های عطّار بازتاب یافته ، به شکل تأثیری سازنده نمود می یابند.

در ادبیات فارسی تقلید از بزرگان و پیشاهنگان شعر و نثر از دیرباز مرسوم بوده است. گلستان سعدی نیز از جمله آثاری است که مقلّدان زیادی به تقلید از آن، آثاری را خلق کرد ه اند، از جمله روندگان این طریق، علی اکبر فراهانی(1269ـ1329هـ.ق) است، سه نسخه خطی به جامانده از وی به نام های خارستان، بهارستان و جان جهان به تقلید از گلستان است. علی اکبر فراهانی نخست نسخه خارستان را به رشته تحریر درآورده است و پس از مدتی با اصلاحاتی، آن را با نام «بهارستان» نوشته است و سرانجام پس از اصلاحات نهایی، اثر را با نام «جان جهان» کتابت کرده است. این سه نسخه تقریباً شبیه به هم و یکسان هستند و به جز در مواردی که نویسنده مواردی را اصلاح، حذف یا اضافه کرده است. موضوع و محتوای هر سه اثر به تقلید از گلستان، حکایات، پندها، حکمت ها و نکته های اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و...، آمیخته با نظم متناسب با همان موضوع، است. هر سه نسخه «چون فصول جهان بر چهار آمد» مشتمل بر چهار باب است. در باب اول، حکایتها و مطالب مفصل تر و در باب چهارم مطالب بسیار مختصر و کوتاه و نکته مانند است. نویسنده در تمام ابواب، چه در محتوا و چه در لفظ، کاملاً مقلّد و پیرو سعدی در گلستان است. در بسیاری از موارد، مضمون و محتوای گلستان، در همان قالب ولفظ، با اندکی تفاوت بیان شده است. تنها تفاوت سبک فراهانی با سعدی در استفاده مستقیم وی از آیات واحادیث و اشعار عربی درمتن است که اشعار عربی گاهی موارد نسبتاً ضعیف و سست است. در این رساله ابتدا با توجه به منابع و مآخذ محدود و اندکی که در مورد زندگانی مولف موجود بوده است، شرح مختصری از احوال و زندگی و آثار وی بیان شده است. در ادامه ویژگی های سبکی و ادبی و دستوری متن استخراج گردید و برای بیان نحوه نظیره گویی مولف و میزان موفقیّت وی که در بسیاری از موارد، این ویژگی ها در مضمون و لفظ است، بانمونه های آن در اشعار و آثار دیگر شاعران و نویسندگان مقایسه گردید. پس از بررسی ویژگیهای سبکی و رسم الخطی آثار نویسنده، متن مصحّح همراه با ذکر نسخه بدلهای آن به صورت پاورقی ارائه گردید. در فصل تعلیقات بعضی نکات دستوری و ادبی را که به نظر نیاز به توضیح داشت، شرح گردیده است و در پایان فهرستی از آیات واحادیث و اشعار عربی تنظیم و به رساله افزوده گردید.

چکیده در تاریخ شعر معاصر ایران، اندیشه آزادی و آزادی خواهی با مفهوم دموکراسی غربی آن دارای ارزش و ویژگی خاصی است. زیرا دگرگونی ها و تحولات بزرگی که از زمان مشروطیت (1285 ش ) تا پیروزی انقلاب اسلامی ،( 1357 ) در ایران به وجود آمد، سبب شد که تعدادی از شاعران و نویسندگان متعهد در دوران استبداد و خفقان، یعنی از کودتای 28 مرداد 1332 تا 22 بهمن 1357، در راه اعتلای آزادی و نکوهش استبداد پیشگام شوند و ادبیات متعهد و ملتزم را در مسیر جامعه گرایی و مردم باوری رونق بخشند. شاعران نیمایی تحت تأثیر موضوعات دردناک اجتماعی و مردمی و نیز با الهام گرفتن از اندیشه های ترجمه شده مکتبهای غرب و شرق در آن دوره، به شکل کاملاً نمادین و کنایه آمیز مسأله وجود استبداد و خفقان و فقدان آزادی و لزوم بودن آن را در سروده های خود انعکاس دادند و در این راه نه تنها گرفتار زندان شدند، بلکه مورد شکنجه واقع گردیدند و بعضی نیز به قتل رسیدند. شاعران نامداری مانند نیمایوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، محمد رضا شفیعی کدکنی، فروغ فرخزاد، هوشنگ ابتهاج، و منوچهر آتشی در سروده های خود به شکل آشکار یا پنهان در موضوع آزادی و استبداد مضامینی عرضه کردند. همچنین شاعران دیگری مانند: سیاوش کسرایی، خسرو گلسرخی، محمد زهری، سعید سلطان پور، سیاوش مطهری، و... در آثارشان به صورت کاملاً بارزتر و با جرأت و شهامت بیشتری به موضوع استبداد و خفقان و نبودن آزادی پرداخته اند. البته همه این شاعران از نگاه ویژه وابستگی های حزبی و سیاسی خود به آزادی و استبداد توجه داشته اند و باید دانست که نوع نگرش برخی از آنها از مفاهیم عمیق و بنیادین دینی فاصله دارد . زبان و بیان این شاعران اغلب در قالب نماد و سمبولیسم، استعاره، تشبیه، اسطوره سازی همراه با استفاده از عناصر طبیعت و جامعه به شکل کهنه ونو بوده و در این پایان نامه کوشش شده تا این موارد نیز در شعر شاعران آزادی خواه مورد بررسی قرار گیرد.

چکیده ادبیات مجموعه آثار مکتوبی است که بهترین افکار را در عالی ترین صورتها تعبیر می کند. توجّه به شباهت بین آثار شاعران و نویسندگان در تاریخ ادبیات ملل گوناگون سابقه ای طولانی دارد. گاه وجود تشابه میان دو متن ادبی بیانگر توارد خاطر یا وجود زمینه های فکری و فرهنگی مشابه است که برای هر یک از نویسندگان سر چشمه الهام بوده است. بجز این، محیط تربیتی یکسان و اعتقاد به یک مذهب می تواند زمینه تأثیر پذیری را فراهم کند. ابوحامد امام محمّد غزّالی(505-450 هـ. ق) و شیخ اجل سعدی شیرازی (691-606 هـ. ق) از متفکّرانی هستند که اندیشه های اخلاقی، تربیتی، کلامی و ... را در آثار ارزشمند خود بیان کرده اند. نا گفته نماند که اغلب این مضامین مشترک، از اندیشه های جاودانه بشری است که پیامبران به مردم آموخته اند، بنابراین در بعضی از موارد هر دو نویسنده از اندیشه ای سخن گفته اند که در متون گذشته نیز وجود داشته است. بی گمان، سعدی با آثار امام محمّد غزّالی آشنایی داشته است و مضامین مشترک در دو اثر منظوم و منثور او یعنی بوستان وگلستان با آثار غزّالی( احیاء علوم الدّین، کیمیای سعادت و نصیحه الملوک) می تواند مبیّن تأثیر غزّالی بر سعدی شیرازی باشد. غزّالی و سعدی که هر دو، در دامان فرهنگ اسلامی رشد کرده اند با قرآن و حدیث سر و کار داشته اند، به همین دلیل، خواه ناخواه جلوه هایی از این آشنایی در آثارشان انعکاس یافته است، به همین منظور در این پژوهش پس از بحث و بر شمردن افکار مشترک ( اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی، عرفانی، کلامی، پزشکی و...) ابوحامد امام محمّد غزّالی در سه اثر احیاء علوم الدّین، کیمیای سعادت، نصیحه الملوک با سعدی شیرازی در دو اثر گلستان و بوستان انواع تأثیر پذیری سعدی از آثار غزّالی بررسی شده است. سعدی در بیان بخشی از اندیشه های مطرح شده در آثارش وامدار اندیشه های غزّالی است. با آنکه او در بیان اندیشه ها لحن خاصّ خود را به کار برده است؛ امّا باز، باورهای غزّالی به صورتی کاملاً محسوس در گلستان و بوستان سعدی بازتاب یافته است. تأثیر پذیری سعدی از غزّالی تنها شامل اندیشه های او نمی شود بلکه بخش دیگری از این تأثیر پذیری مربوط به حکایاتی است که در آثار هر دو مشترک است و گاهی این حکایات پیش از غزّالی و سعدی در آثار قبل از آنان نیز وجود دارد. بجز اینها میان آثار غزّالی و سعدی مشترکات زبانی و تا حدودی ادبی هم مشاهده می شود که نه به طور قطع و یقین بلکه با حدس و گمان می تواند نوع دیگری از تأثیرپذیری سعدی از آثار غزّالی باشد؛ البتّه با قبول این حقیقت که اکثر ویژگی های زبانی دوره غزّالی( سبک سامانی) در دوره سعدی( سبک عراقی) با بسامد کمتری حضور دارد. همچنین باید بدین نکته اشاره نمود که بین اندیشه های مشترک غزّالی و سعدی از نظر بیان ادبی در نثر گلستان و کیمیای سعادت و استفاده از صنایع لفظی و معنوی شباهتها و تفاوتهایی وجود دارد و سعدی از این آرایه ها بیشتر بهره برده است. واژگان کلیدی: غزّالی، سعدی، کیمیای سعادت، احیاء علوم الدّین، نصیحه الملوک، بوستان، گلستان، ادبیات تطبیقی.

چکیده «خداوندنامه» اثر فتحعلی خان صبای کاشانی منظومه ای است دینی در قالب مثنوی که در قرن سیزدهم ه.ق به تقلید از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب سروده شده است. این مثنوی ظاهراً مفصلترین منظومه حماسه دینی است که موضوع آن ترجمه حال رسول اکرم (ص) و امیرالمومنین علی (ع) و ماجراهای زندگی و غزوات آنان است و به داستان «لیله الهریر»، از وقایع جنگ صفین، ختم می شود. این منظومه تا کنون به صورت نسخ? خطی باقی مانده و هیچگونه چاپی از آن صورت نگرفته است. متن هر صفحه از نسخه اساس تقریباً 38 بیت است و در مجموع، خداوندنامه حدود سی و سه هزار بیت دارد. در این مثنوی تأثیر شاهنامه فردوسی را آشکارا می توان مشاهده کرد؛ هرچند از نظر لفظ در سطحی نازل تر از آن قرار دارد اما از نظر محتوا اثری درخور اعتناست. در رساله حاضر پس از مقدمه که به معرفی مولف، آثار وی، ویژگی های سبکی متن، روش تصحیح و ویژگی های رسم الخط خداوندنامه می پردازد؛ متن تصحیح شده خداوندنامه (بخش دوم: از ولادت تا بعثت پیامبر اکرم(ص))، آورده شده که به روش تصحیح انتقادی متون سامان یافته است و کوشش شده نسخه ای پیراسته از این کتاب ارائه گردد. اختلاف نسخ در پاورقی ذکر شده؛ سپس در فصل تعلیقات بعضی نکات ادبی که نیاز به توضیح داشته، آمده و در پایان، فهرستی از اعلام، امثال و کنایات به رساله افزوده شده است.

چکیده جلال آل احمد (1348-1302) در خانواده ای روحانی و سنتی متولد شد. وی در جوانی به اندیشه-های حزبی گرایش یافت ولی سرانجام پس از کسب تجربه های مختلف در پایان عمر کوتاهش به اندیشه-های ملی و دینی گرایید. این تحولات در آثار آل احمد تاثیر بسزایی داشته و کاملاً نمودار است. از آنجا که آل احمد در دوران زندگی خود در دوگانگی میان سنت و مذهب با تجدد بود این دوگانگی در آثار وی نمود یافته است. وی گاهی به انتقاد از سنت ها و عادات مذهبی می پردازد و گاهی با اعتقاد و تمجید درباره آنها صحبت می کند. آل احمد در آثار خود توجه زیادی به فرهنگ عامه داشت. فرهنگ عامه، فرهنگ عموم مردم یک جامعه و شامل باورها و عقاید، آداب و رسوم، شیوه معیشت، ادبیات عامیانه (قصه ها و افسانه ها، ترانه ها و اشعار محلی، امثال و حکم و لغات و اصطلاحات) است. اقبال آل احمد به فرهنگ عامه را می توان در چند جنبه مختلف بررسی کرد: یکی از آنها نگاشتن تک نگاری هاست. وی به به روستاهای مختلف سفر کرده و آداب و رسوم، باورها، معیشت و اطلاعات درباره اماکن تاریخی و سایر مظاهر فرهنگ مردم در آنجا را جمع آوری و ثبت می کرد. حاصل تلاش های آل احمد در این سفرها در کتاب های «اورازان»، «جزیره خارک، درّ یتیم خلیج فارس» و «تات نشین های بلوک زهرا» دیده می شود. رویکرد دوم توجه آل احمد به فرهنگ عامه، روی آوردن به ادبیات عامیانه و قصه هاست. ترجمه «چهل طوطی اصل» و همچنین نوشتن دو داستان بلند «سرگذشت کندوها» و «نون والقلم» به سبک قصه های عامیانه نشان دهنده این رویکرد است. سومین رویکرد جلال به فرهنگ عامه توجه به فرهنگ مردم در داستان هایش بود. وی فرهنگ مردم شامل باورهای مذهبی و خرافی، آداب و رسوم و ... را در آثار خود به خوبی بازتاب داده است. رویکرد دیگر جلال به فرهنگ مردم، کاربرد لغات و اصطلاحات و حکمت های عامیانه است. استفاده از زبان گفتاری و اصطلاحات مردم کوچه و بازار که به شکل قابل توجهی در نثر جلال دیده می شود و به آنها جلوه ای مردمی بخشیده است. از دیگر زمینه های رویکرد جلال، کاربرد زبان فرهنگ عامه در گفتگوی قهرمانان داستان است. آل احمد در گفتگوی شخصیت های داستانی و با توجه به اینکه قهرمانان او بیشتر از مردم بی سواد و عامی هستند به زیبایی از لغات و اصطلاحات آنها استفاده کرده و به شخصیت های داستان چهره ای واقعی بخشیده است. با توجه به این که، به کارگیری فرهنگ مردم در داستان ها به آنها شیوه رئالیستی می بخشد، آل احمد توانسته است با توجه زیادی که به فرهنگ عامه داشته، داستان های رئالیستی خلق کند و در آنها دردها، عیوب، نیازها و خواسته های مردم جامعه به تصویر بکشد. این ویژگی بر جذابیت داستان های آل احمد تاثیر زیادی داشته است.

چکیده خاطره نویسی تا پیش از جریان انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی بیشتر منحصر به سیاستمداران و افراد حکومتی بوده و در قالب های مختلفی چون سفرنامه ها، زندگی نامه ها، تذکره ها ، روزنامه ها ، منشآت، عهدنامه ها، دیوانیات، نامه ها، دیباچه ها، مناظره ها، آغازه ها، کارنامه ها، سوگندنامه ها، رسائل و... نمود پیدا کرده است. با جریان انقلاب اسلامی و اندکی پس از آن وقوع جنگ تحمیلی، خاطره نویسی به شکلی تدریجی در میان مردم رواج پیدا کرد و در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (1367-1359) و سال های بعد از آن از لحاظ کمی و کیفی در ادبیّات دفاع مقدّس اهمیّت بسیار یافت و منشأ ادبیّات جنگ قرار گرفت تا جایی که بیشتر آثار مکتوب مربوط به دفاع مقدّس را کتاب های خاطره تشکیل می دهد. از جمله خاطرات برجسته در زمینه دفاع مقدّس کتاب "دا" است. "دا" دربرگیرنده خاطرات سیده زهرا حسینی است که به قلم سیده اعظم حسینی به رشته تحریر درآمده است. این کتاب از نمونه آثار ادبیّات پایداری در زمینه خاطرات است که در عین سادگی به سبب ویژگی ها و ظرافت های ادبی و محتوایی منحصر به فردی چون بکر بودن موضوع، توصیفات غنی، جزئی پردازی، صحنه پردازی، تدوین حرفه ای، عامه پسندی، روند داستانی و... در بین دیگر خاطرات مربوط به دفاع مقدّس شاخص شده و با وجود حجم زیاد، استقبال مردمی بسیاری را به خود اختصاص داده است. در این پژوهش، سعی شده پس از بررسی خاطره نویسی و قدمت و سیر تکاملی آن تا دوران دفاع مقدس، جایگاه کتاب "دا" در خاطره نگاری دفاع مقدّس ارزیابی و شاخصه ها و علل موفقیّت آن مورد نقد و تحلیل قرار گیرد. کلید واژه: کتاب "دا"، زهرا حسینی، نقد و تحلیل، خاطره نگاری، دفاع مقدّس

چکیده منظومه خداوندنامه از فتحعلی خان صبای کاشانی(1179 -1238 ق)شاعر پارسی گوی اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم است که از شاعران مکتب بازگشت ادبی به شمار می رود. این مثنوی حماسی در شرح حال پیامبر اکرم(ص) و معجزات وی و غزوات امیرالمومنین علی(ع) سروده شده و بالغ بر سی هزار بیت در بحر متقارب مثمّن محذوف و به تقلید از شاهنام? فردوسی است. صبا در منظوم کردن زندگانی پیامبر در این منظومه حماسی- دینی به حیوه القلوب علّامه مجلسی نظر داشته است. نگارنده در این پژوهش بر آن است تا بر اساس دو نسخ? خطی از این منظومه، محفوظ در دانشگاه تهران به شماره های 2684 (نسخ? اساس) و 37ب(نسخ? بدل) تصحیح انتقادیِ بخش بعثت پیامبر تا غزو? اُحُد را که در حدود چهارهزار بیت است؛ به دست دهد. در کنار متن نیز ضمن بررسی و تبیین تشبیهات بخش حاضر و ارائه مطالبی درمورد شیوه های تقلید صبا از فردوسی و اشاره به مصادیقی از وفادارای صبا به منبع تاریخی مورد استفاده اش یعنی؛ حیوه القلوب و همچنین اشاره ای به موسیقی شعر خداوندنامه، شرح و تعلیقات مشروح و مبسوطی از متن ارائه گردیده است. کلمات کلیدی: صبای کاشانی، خداوند نامه، شعر دور? قاجار، حماس? دینی، تشبیه

چکیده: منظوم? "شیرین وخسرو" سرودهای غنایی است، که توسّط «عبدالله هاتفی جامی» یکی از شعرای خوب قرن نهم و اوایل قرن دهم، به تقلید و تتبّع از منظوم? "خسرو و شیرین"حکیم نظامی گنجوی در 1815 بیت سروده شده است. موضوع این پژوهش نقد و تحلیل منظوم? «شیرین و خسرو» عبدالله هاتفی است. بنابراین، در آغاز به معرّفی هاتفی و پس از آن به بررسی فنون زیبایی شناسی و سبک شناسی این اثر ارزشمند، پرداخته شده و سطح زبانی، ادبی و فکری آن که مربوط به حوز? سبک شناسی است به تفصیل، مورد ارزیابی و نگرش قرار گرفته تا نقاط ضعف و قوّت آن آشکار گردد. این منظومه از نظر تعداد ابیات، بسیار کوتاهتر از منظوم? حکیم نظامی گنجوی است. هاتفی در شیو? داستان پردازی و همچنین سطح ادبی و بلاغی اثر خویش، به حکیم گنجه نظر داشته و از وی پیروی کرده است. با این حال،او شاعری تقلید کار صرف نیست و در موارد بسیاری، برخلّاقیت و استعداد هنری خویش تکیه دارد. اگر بخواهیم این منظومه را ارزیابی کنیم، در خواهیم یافت که این شاعر از دانش آموختگان و آشنایان به رموز شعر و ادبیات فارسی بوده است، چون جوانب فصاحت و بلاغت کلام را تا جایی که توانسته به جای آورده و منظومهاش تا حدّ قابل توجّهی از عیوب مخلّ فصاحت و بلاغت برکنار مانده است. هاتفی از داستانها و تلمیحات قرآنی و نیز ارسالالمثلها به زیبایی استفاده کرده و ارادت خاص وی نسبت به پیامبر و اهل بیت در سروده هایش بخوبی آشکار است. وجود انواع صنایع لفظی و معنوی در این منظومه، نشانگر توانایی و قدرت والای شاعر است، که بهخوبی از عهد? ارائ? آن برآمده. در این میان وجود آرایههایی چون انواع جناس، واج آرایی و همچنین تشبیهات و استعارات بسیار بدیع و زیبا، ازبسامد قابل توجّهی برخوردار گردیده است. همچنین در اثنای متن، به وضعیّت سیاسی و اجتماعی و شعر و ادبیات پارسی در زمان? هاتفی [دور? تیموری] اشاره شده تا عوامل تأثیر گذار بر کلام و ذهنیّت وی روشنتر گردد. در بطن داستان نیز هاتفی بیشتر رو سوی فرهاد دارد و از وی به نیکی و جوانمردی یاد میکند. از سوی دیگر خسرو پرویز، همواره با عشرت طلبیها و شادکامیهای خویش، موجب نابسامانی و بی عدالتی در کشور میشود. امّا شیرین، شاهزاد? ارمنی، که معشوق? خسرو پرویز و فرهاد است، زنی عفیف و پاکدامن معرّفی شده و نامش در این منظومه خوش میدرخشد و حتّی در عنوان، بر خسرو مقدّم شده است.

چکیده شیخ احمد جام نامقی ملقّب به ژنده پیل (440- 536) یکی از مشایخ بزرگ و در عین حال بحث انگیز تاریخ عرفان و تصوّف است. از دوران کودکی و نوجوانی او اطّلاعی در دست نیست، بجز اینکه وی دوران جوانی خود را به باده نوشی و عشرت طلبی گذراند؛ امّا در بیست و دو سالگی بر اثر بارقه ای الهی توبه کرد و پس از توبه نصوح خویش، هجده سال در کوههای اطراف جام به زهد و ریاضت پرداخت. او پس از این دوره طولانیِ عزلت و ریاضت به میان خلق آمد و در «مجالس» خود به هدایت و ارشاد مریدان و سایر مردم پرداخت و در نهایت در سال 536 و در 96 سالگی، درگذشت و آرامگاه او به «تربت شیخ جام» معروف شد که هنوز هم برجاست. آثار منثوری که از مجالس و تقریرات احمدجام، در دست است عبارتند از: الف) انس التّائبین ب)بحارالحقیقه ج)روضه المذنبین د) رساله سمرقندیه هـ) سراج السائرین و)کنوز الحکمه ز) مفتاح النجات. بجز این آثار، دیوان اشعاری نیز به شیخ جام منتسب است که بسیاری از ابیات این دیوان با نوع تفکّر و نگرش عرفانی وی، در تناقض است. سخنان احمد جام در مجالس و آثار او بیش از هر چیز، بر پایه قرآن و سنّت استوار است. بعلاوه موضوعاتی چون: تأکید به توبه، پاسداشت شریعت، ستیز با مشایخ و زاهدان ریاکار و طمّاع، اهمیّت نیّت نیک، توجّه به عقل و خرد، خدمت به خلق و دوری از ریا، توحید و معرفت، اولیا و عارفان و توصیف «مقامات» و «احوال» عارفان، در آثار شیخ بکرّات به چشم می خورد. مقایسه و تحلیل بسیاری از مفاهیم و موضوعات عرفانی آثار شیخ جام با آثار عرفانی پیش از او، بیانگر این حقیقت است که وی در بسیاری از موارد، از گفته های بزرگان و مشایخ پیش از خود متأثّر بوده است؛ اگرچه گاه تفاوت هایی نیز در نگرش عرفانی وی با مشایخ متقدّم به چشم می خورد. احمد جام در میان مشایخ صوفیه، بیش از دیگران، زندگی و شخصیّت اش با افسانه ها و حکایت های شگفت گره خورده است. حجم زیاد افسانه ها و داستان های خیالی سبب شده است که شخصیّت و اندیشه های عرفانی وی در هاله ای از ابهام و ناشناختگی باقی بماند. کمبود پژوهش در خصوص اندیشه ها و شخصیّت اصیل احمد جام، ورای مقامات نوشته شده برای وی از یک طرف و قضاوت های شتاب زده برخی از عرفان پژوهان معاصر- بدون توجّه به مضامین آثار شیخ- ازسوی دیگر، حاصلی جز بدنامی و تصوّر خودخواهی و انتقام جویی برای وی نداشته است. در این پژوهش، کوشیده ایم، ضمن اشاره به ضرورت و اهمیّت موضوعِ شیخ جام پژوهی و دیدگاههای پیشینیان و معاصران و مستشرقان درباره وی، به موضوعاتی همچون: زندگی و آثار احمد جام، فرزندان و خاندان او، مشایخ وبزرگان محبوب احمد جام، معاصران احمد جام، اوضاع تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خراسان در زمان شیخ جام، ویژگی های نگرش و اندیشه های عرفانی احمد جام و اشاره به سه نگرش غیر متعصّبانه، مشفقانه و روشن بینانه، احمد جام و مسأله کرامات، شیخ جام و کرّامیّه، نگرش تفسیری و تأویلی شیخ جام، عمدهترین مقامات، احوال و مفاهیم عرفانی مندرج در آثار احمد جام و ویژگی های سبک شناسانه آثار وی اشاره کنیم.

چکیده: فتحعلی خان صبای کاشانی در اواخر قرن دوازدهم در شهر کاشان به دنیا آمد . درباره تاریخ تولد وی تردید وجود دارد. برخی آن را سال 1178 ه.ق و برخی 1180 ه.ق دانسته اند. او با علاقه ای که به حماسه و حماسه سرایی داشت توانست خود را با نوشتن شهنشاه نامه و خداوندنامه به جرگه حماسه سرایان ایران وارد سازد. حماسه از جمله انواع شعر است که به معنی شجاعت و دلاوری است و در اصطلاح به شعری گفته می شود که مفاهیمی چون رزم و پهلوانی را در یک جریان تاریخی یا فرا تاریخی بیان می کند. حماسه انواع متعددی چون حماسه های ملی، اساطیری، عرفانی و دینی دارد که هر کدام خصوصیات خاص خود را دارا است. حماسه دینی که قهرمانش یکی از شخصیت های مذهبی است در ایران قبل از اسلام نیز وجود داشت منتها با ورود اسلام به ایران و ظهور جریاناتی مثل جنگ های پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) و جریان غم انگیز عاشورا چهره مستقل?ی به خود گرفت و شیعیان با عاطفه خاص خود که نسبت به ائمه و مصیبت های آنان داشتند هر جا که لازم می شد آن صحنه ها را به نظم می-کشیدند و سوز و گدازها یا رشادت ها و دلاوری های بزرگان مذهبی خود را در کلام و عبارت-هایی زیبا ترسیم می کردند. صبای کاشانی با سرودن منظومه خداوندنامه که مشتمل بر حدود سی هزار بیت است از دلاوری های پیامبر (ص) و حضرت علی(ع) در جنگ های صدر اسلام سخن گفت و کوشید پا جا پای فردوسی بگذارد با این تفاوت که شخصیت های خداوندنامه صبای کاشانی، چهره ای کاملا تاریخی و واقعی داشته اند. البته صبای کاشانی در خداوندنامه و حماسه های دیگر خود اصلا نتوانست هنرنمایی فردوسی را در حماسه سرایی تکرار کند، ولی اثری زیبا و دلنشین در شرح دلاوری های مولا علی (ع) و پیامبر اسلام (ص) به تاریخ ادبیات ایران عرضه کرد. جنگ احد که از جنگ های معروف صدر اسلام است توسط صبای کاشانی در خداوندنامه به نظم کشیده شده است و این قسمت که از بیت 1 شروع می شود و تا بیت 4761 ادامه می یابد حوادثی را که از جنگ احد تا وفات پیامبر بزرگ اسلام(ص) به وقوع پیوسته به صورتی دلنشین در خداوندنامه جای داده است. این پژوهش عهده دار بررسی و تصحیح انتقادی همین قسمت اخیر و رفع مشکلات و نقایص موجود در نسخه اصلی است که از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران گرفته شده و با نسخه بدل که در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران موجود است مقایسه گردیده است. در کنار تصحیح متن، به بررسی پند و اندرزهای بکار گرفته شده در این قسمت خداوندنامه نیز همت گماشته شده و در نهایت، شرح و تعلیقات و معرفی اعلام متن افزوده شده است. کلمات کلیدی: خداوندنامه، صبای کاشانی، حماسه دینی، شعر دوره قاجار، اندرز.

میرزا غلامحسین شارق، ملقب به شارق الملک در سال 12540 خورشیدی در یزد دیده به جهان گشود. وی از کودکی به تحصیل و کسب علوم عقلی و نقلی در یزد مشغول شد. در آغاز جوانی، به تجارت روی آورد و پس از آن با روی آوردن به شغل های گوناگون تجارب متعددی کسب کرد. مدتی دبیر و مشاور مشیرالممالک بود و مدتی هم سمت نیابت مصباح الدیوان را بر عهده داشت. میرزا غلامحسین از شعرای دوره ی بازگشت در یزد بود و به علت معلومات علمی و همچنین سفرهایی که داشت در زمینه ی شعر از سرآمدان روزگار شد. وی نثر را جذاب و موثر می نوشت و برخی از مقالات او با امضاء مستعار در روزنامه ی سفینه درج گردیده است. دیوان شارق مجموعه ی سی هزار بیتی از غزلیات ، قصاید، رباعیات و مثنوی در بحر متقارب است. رباعیات او در زمان حیاتش به سال 1299 خورشیدی در شهر کرمان به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. وی در شیوه ی شاعری بیشتر تحت تاثیر حافظ و مولوی بوده است. شارق در اشعارش از مضامینی چون مدح و ثنای خداوند، پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی (ع) و نیز مضامین عرفانی چون وحدت وجود، ترک خودپرستی، تقابل عقل و عشق استفاده کرده است. در این رساله کوشش شده است که دیوان شارق به جز مثنویات، از نظر ویژگی های زبانی، فکری و ادبی، سبک شناسی و شرح دشواری ها مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. این رساله شامل هشت فصل است: فصل اول، درباره ی مبادی تحقیق است که در آن تعریف موضوع، سابقه ی تحقیق، هدف و روش کار بیان شده است. فصل دوم، تحقیق درباره ی آثار و احوال شارق است که در آن به تفصیل از دوران زندگی ، معاصران، سفرها، تالیفات و هنر خوشنویسی او بحث شده است. در فصل سوم، با توجه به این که شارق در دوره ی مشروطه می زیسته جریان های شعر مشروطه و معاصر و ویژگی های آن مورد بررسی قرار گرفته است. فصل چهارم، بررسی و تحلیل اشعار شارق در سطح زبانی است و اشعار وی از حیث ویژگی های سبکی و موسیقی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. فصل پنج، به بررسی ویژگی های ادبی، آرایه های بدیعی و صناعات ادبی اختصاص یافته و شامل مباحث علم بیان و صور خیال از قبیل تشبیه، استعاره و کنایه است که بعد از تعریف مناسب برای هر مورد شاهد مثال ذکر شده است. فصل ششم، شامل بررسی ویژگی های اشعار شارق در سطح فکری است و انعکاس افکار شاعر در سروده های او تجزیه و تحلیل شده است. در فصل هفتم، دشواری های اشعار شارق مورد بررسی قرار گرفته است و مباحثی از قبیل کلمات دشوار، ترکیبات، کنایات، تلمیحات و اصطلاحات همراه با نمونه هایی گنجانده شده است. در پایان نتیجه گیری کلی به صورت خلاصه از تمام فصول به عمل آمده است.

چکیده کتاب «مقالات شمس تبریزی» مجموعه سخنانِ شمس تبریزی است که توسط مولوی و مریدان او یادداشت شده و به همان صورتِ منقّح نشده به دست ما رسیده است. این کتاب، مجموعه ای از دیدگاههای بسیار ارزشمند شمس تبریزی در مسائل عرفانی، فلسفی، کلامی و ... است که به علّت پراکندگی مطالب و مشکلات آن، کمتر مورد توجّه محققان عرفان اسلامی قرار گرفته است. یکی از مواردی که در مقالاتِ شمس جالب توجّه به نظر می رسد، دیدگاههای شمس دربار? عارفان معاصر و متقدّم خویش است که موضوع این پایان نامه را تشکیل می دهد. دیدگاههای شمس دربار? عارفان و اظهار نظرهای او، همه جانبه و بی غرض است، به طوری که هم جنبه های مثبت و ستایش برانگیز آنان را بیان می کند و هم جنبه های منفی و قابل نکوهش ایشان را مورد انتقاد قرار می دهد. شمس تبریزی برای بررسی و تحلیل شخصیّت عارفان، هم از علم لدنّی و الهی خویش بهره می برد و هم از علوم روزگار خود که از آنها به حد کفایت اطلاع و آگاهی دارد. با مطالعه مقالاتِ شمس تبحّر او در علوم قرآن و حدیث، تسلّط بر زبان عربی، آشنایی با ادب فارسی و عربی و علومی چون فقه، فلسفه و کلام اسلامی مشخص و آشکار می گردد. با این پیش زمینه از علم و معرفت است که وی به بررسی شخصیّت عارفان دیگر می پردازد و هم از این رو دیدگاههای او در این زمینه اهمیّت و ارج بسیار می یابد. دیدگاههای شمس دربار? عارفان به چهار دسته قابل تقسیم است: دسته اوّل شامل کسانی است که فقط از آنها نام برده و قضاوتی دربار? آنها ندارد مانند رابعه و ابونجیب سهروردی. دسته دوم کسانی هستند که تنها مورد ستایش شمس بوده اند، مانند ابراهیم ادهم، ابوبکر سلّه باف و سیّدبرهان الدین محقّق ترمذی. دسته سوم کسانی هستند که تنها مورد انتقاد شمس قرار گرفته اند، مانند قشیری، حلّاج و عین القضات و سرانجام دسته چهارم شامل عارفانی است که شمس هم جنبه های قابل ستایش آنها را بیان نموده، هم جنبه های نکوهش برانگیز ایشان را مورد نقد قرار داده است. بیشترین عارفان در این دسته قرار می گیرند و شامل بایزید، جنید، شبلی، سنایی، شیخ اشراق، بهاءولد، اوحدالدین کرمانی و ابن عربی هستند. قسمت پایانی کار مربوط به بررسی دیدگاههای شمس دربار? مولانا است، که آن را به سه قسمت خامی، پختگی و سوختگی مولانا تقسیم نموده و نشان داده ایم که مولانا از زمان آشنایی با شمس در یک سیر تکاملی قرار گرفت، به طوری که از یک مرید مبتدی برای شمس، به یکی از اولیای الهی تبدیل گشت.

چکیده کودک به عنوان عضو کوچک سال جامعه، در آثار ادبی، حضوری نسبتاً اندک و غیر فعال دارد. دوران کودکی که در روزگاران گذشته، دوران نوزادی و نوجوانی را نیز در بر می گرفته، چندان مورد توجه اندیش? بزرگسال نبوده است. در این پایان نامه، نمونه های موجود از کودک و نحو? حضور او در منظومه های انتخابی از دیدگاه های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته و با دسته بندی آن ها نتایج در خور توجّهی به دست آمده است. اهمیت تعلیم و تربیت کودک، میزان اعتبار آیند? او و ارزشمندی شخصیت او فراتر از مرزهای سنی، مسئولیت والدین در قبال فرزندان، باقی ماندن نام با داشتن پسری شایسته، تحقق آرمان های بزرگسالان در وجود کودکان و همچنین صفات برجست? کودکان از جمله عواملی هستند که موجب توجّه به کودک و اهمیت یافتن وی در منظومه ها شده اند. همین عوامل از آن روی که گاه نمودی از خویشتن دوستی بزرگسالان اند و گاه در آن ها روزگار بزرگسالی کودکان مد نظر قرار گرفته است و نه خود کودکی، می توانند نشانه هایی از بی اهمیتی کودک باشند. شواهد موجود را می توان از دو دیدگاه نسبتاً کلّی و متفاوت در دو دسته جای داد که البته تعیین مرزبندی قطعی برای آن دو امکان پذیر نمی باشد: اول شواهد موجود در منظومه های تاریخی چون شاهنامه و برخی از منظومه های نظامی که بیشتر کودکی از جنس بزرگسال و شبیه بزرگسال را به تصویر کشیده اند. این شواهد روایت تاریخیِ کودکیِ مردگون? شخصیت های شهیر تاریخی است که شرح تولد، نامگذاری، ستاره شماری، پدر، مادر، پیرامونیان و پرورندگانِ این کودکان را شامل می شود. دست? دوم نمونه هایی است که در ضمنِ آن ها بیشتر و بهتر می-توان دنیای کودک و ویژگی های کودکانه را مورد بررسی قرار داد و اغلب در منظومه های تعلیمی یافت می شوند. این ویژگی ها و خصوصیات کودکانه عبارتند از ناآگاهی، ناتوانی، ترس و دلهره های کودکانه، ساده اندیشی و استدلال کودکانه، زودفریبی، تأثیرپذیری، کنجکاوی، هشیاری و زیرکی، شیطنت ها، بازی ها و سرگرمی های کودکانه و گریه و بهانه جویی که از این میان، موارد قابل انطباق با مباحث روانشناسی امروزی نیز فراوان است. تعلیم و آموزش کودک به ویژه در قالب رسمی آن بسیار حائز اهمیت بوده است. پیشین? آموزش رسمی و چگونگی آن در دوران باستان و دور? اسلامی تفاوت های بسیاری داشته و با اینکه نکات قابل انطباقشان نیز اندک نبوده است، در عناوین جداگانه مورد بررسی قرار گرفته اند. در دوران باستان به تبع نظام طبقاتی حاکم، آموزشگاه ها و شیوه های آموزشی در دو دست? درباری و غیر درباری جای دارد که نوع درباری آن مطمع نظر منظومه های تاریخی ماست و در قالبی بسیار شاهانه و به صورت خصوصی صورت می پذیرفته است. در دور? اسلامی با برچیده شدن نظام طبقاتی، آموزش ها عمومی شده اند و دانش آموزان از هر طبقه ای، در مکتب ها حضور یافته اند. شیوه های آموزشی اغلب خشک و خشن است و توجهی به علایق کودکان در اعمال آن ها وجود ندارد.عناوین درسی در دوران باستان، تعلیمات دینی، خواندن و نوشتن و حساب و آموزش های عملی را شامل می شده است که همین روند در دور? اسلامی، با تغییراتی کلی در دین و زبان آموزشی وجود داشته است. از وضعیت اجتماعی این عنصر کوچک سال اجتماع، اطلاعات قابل ملاحظه ای به دست نیامد؛ جز اینکه آثار فقر به عنوان یک معضل اجتماعی در زندگی کودکان به ویژه کودکان یتیم، مشهود است و گاه حتّی ایشان را به کار و کسب درآمد واداشته است. در منظومه ها، کودک اگر چه به ظاهر بسیار مجال سخن گفتن یافته است، اما اغلب لحنی بزرگسالانه و یکدست با لحن منظومه ها دارد و جلو? کودکانه در سخنان کودکان به-ندرتدیده می شود.

عمران صلاحی (1385- 1325) ، شاعر، نویسنده، مترجم وطنزپرداز معاصر، در تهران متولد شد. او تحصیلات ابتدایی خود را در شهرهای قم، تهران و تبریز به پایان رساند و در سال 1349 دوره فوق دیپلم مترجمی زبان انگلیسی را در دانشگاه تهران به پایان رساند. آثار صلاحی، در چهار بخش ترجمه، تحقیق، شعر و نثر قرار می گیرد. وی در شعر کلاسیک و نو طبع آزمایی کرده است و بیشتر به عنوان شاعری نیمایی در حوزه ادبیات مطرح است. ضمن اینکه در حوزه طنزپردازی در میان هنرمندان معاصر، جایگاهی ارزشمند دارد. بیان شیرین و دلپذیر، در کنار پختگی کلام، از جمله خصایص ممتاز سبک نویسندگی صلاحی است. بررسی عناصر تشکیل دهنده شعر در سروده های صلاحی و انطباق آن با اصول و نظریات حاکم بر نقد ادبی نشان می دهد که صلاحی، به ضرورت وجود هماهنگی میان عناصر مختلف تشکیل دهنده شعری آگاه است. نگاه متفاوت صلاحی به عناصر و پدیده های اطراف که از بلوغ عاطفی و تعهد انسانی وی نشأت گرفته، مهم ترین عامل خلق تصاویر برجسته در اشعار اوست. به طورکلی عناصر تشکیل دهنده اشعار صلاحی در بیشتر سروده های او، کارکردی هماهنگ با همدیگر دارد که این عامل باعث نفوذ و تأثیر اشعار وی در مخاطب می شود.

چکیده هفت لشکر از جمله نمونه های "طومارجامع نقالان" در عهد قاجار است که توسط نقالی گمنام در سال 1292 هجری قمری کتابت شده است. هفت لشکر در اصل نام یکی از نبرد-روایت های مشهور نقالی است که از روی شهرت و رواج بر یکی ازطومارهای جامع نقالان نیز اطلاق شده است. طومارها از جمله نمونه مذکور، نسخه های منثور و مدونی به عنوان مأخذ نقالان برای داستان سرایی بوده است که نقل های حماسی غالباً از آغاز کار کیومرث تا پایان شهریاری بهمن و همای یا داراب را دربردارد. بررسی جنبه ها و عناصر نمایشی در ادب فارسی، بهره مندی این پهنه گسترده از مایه های دراماتیک را آشکار می سازد. هرچند ادبیات نمایشی به مثابه "نوع" ادبی در ادب کهن فارسی وجود نداشته است اما جنبه های نمایشی در انواع گوناگون شعر و نثر آن به چشم می خورد. جنبه روایی متن، عامل پیوستگی و ارتباط ادبیات و نمایش است. روایت داستان با حرکات نمایشی و قرار گرفتن راوی به جای اشخاص مختلف و تقلید حالات و حرکات آنان، روایت داستانی را به سمت روایت نمایشی هدایت می کندکه به آن" داستان گویی نمایشی" گفته می شود. گرچه نقال، در روایت خود به الگوپذیری از نقل های کهن نظر داشته است امّا دخل و تصرف های ذهنی او، زمینه جهت دهی نمایشی متن را فراهم ساخته است. بهره گیری از این شیوه و کاربرد روایت و حوادث تودرتو به عنوان "اپیزود"، ساختمان نمایش بخشرویدادی "روایت در روایت" و متفاوت با درام اوجگاهی را در طومار جامع نقالان تأیید کرده است. عناصر مختلفی همچون حضور "شخصیت های حادثه محور و کنش زا" به شکل قراردادی و افسانه ای و انواع گوناگون "توصیف های روایی- نمایشی"، از الگوی روایی- بخشرویدادی این تئاتر عامیانه بهره گرفته و ساختمان نمایشی طومار جامع نقالان را تثبیت کرده است. همچنین "گفتگوهای پیش برنده" با ساختاری دراماتیک و بخشرویدادی، "صحنه پردازی"، "تعلیق" و کاربرد دراماتیکی زبان حماسی نیز به کارکرد نمایشی اثر انجامیده است. افزون بر این، ارتباط دوسویه و تنگاتنگ قصه و نمایش درکنار وجود عناصر نمایشی در بطن قصه ها، عامل مهمی در بسط و گسترش داستان ها و ورود عناصر جدید در ساختمان نقل های شفاهی بوده است که کوشش شده تا این عناصر برای خواننده تحلیل شود. واژگان کلیدی: طومار جامع نقالان ، هفت لشکر، ادبیات نمایشی، نقالی، داستان های حماسی

کودکان علاوه بر حضور در داستان های کودکانه به عنوان قهرمان داستان، گاهی در سایر انواع داستان ها نیز به عنوان قهرمان یا مخاطب حضور دارند. در داستان های معاصر فارسی نیز حضور قهرمانان کودک دیده می شود که دنیای متفاوت بزرگسالان را از دریچ? چشم خود می-نگرند و کوشش می کنند تا تناقض های موجود در ذهن کودکان? خویش را به نوعی حل نمایند. در میان داستان نویسان معاصر، جمال میرصادقی (1312ه .ش) و جلال آل احمد( 1302- 1348ه .ش) هر دو به حضور قهرمانان کودک در داستان های خود پرداخته اند. آل احمد در چهار داستان کوتاه خود «گناه»، «گلدسته ها و فلک»، «جشن فرخنده» و «خواهرم و عنکبوت» از کودک به عنوان راوی و قهرمان داستان بهره برده است. او در این داستان ها، که در واقع یادآوری خاطرات دوران کودکی خود اوست، توانسته علاوه بر خاطره گویی، با ظرافتی که تنها از عهد? او برمی آید، مسائل مهم سیاسی و اجتماعی آن دوران را از زبان کودکی که از هم? مسائل سر در نمی آورد، بازگو کند. میرصادقی نیز در داستان های کودکان? خود «بچه ها»، «دیوار»، « برف ها، سگ ها، کلاغ ها »، «کوچه» ، «هلهله کنان می آمدند»، «ملعون»، «طوطی شکرشکن»، «آبی» و داستان نسبتاً بلند «این شکسته ها» توانسته خاطرات خود را از دوران کودکی باز آفرینی کند. برای میرصادقی نوشتن از کودکی بمانند مسکنی بوده که باعث می شد تا درد ها و سختی های آن دوران را فراموش کند. جلال آل احمد با وجود انتخاب موضوعات ساده برای داستان هایش، توانسته در شخصیت-پردازی بسیار موفق عمل کرده ، خواننده را مجذوب نگاشت? خود سازد؛ اما شخصیت پردازی نه چندان قوی میرصادقی و سانسور بعضی از واقعیت ها باعث شده که، با وجود انتخاب موضوعات زیبا و جذاب، خواننده چندان مجذوب داستان های او نشود و احساس صمیمیت چندانی نیز با قهرمان یا راوی داستان حاصل نکند . جلال آل احمد و جمال میرصادقی در داستان هایی که از زبان کودکان نگاشته اند به کودکان در حیط? زبانی، به انداز? توانایی های ادرکی و ذهنی شان نگاه کرده اند و سعی داشته اند که واژگانی فراتر از بیان کودکانه نیاورند. عامیانه نویسی از مختصات زبانی آل احمد است کاربرد اینگونه واژگان در آثار کودکان? او نسبت به واژگان رسمی و ادبی بیشتر است. جمال میرصادقی اساساً از زبان به عنوان وسیله ای در خدمت داستان بهره می گیرد و به مانند جلال، در پی سبک و زبان خاصی نیست. کاربرد واژه های عامیانه در داستان هایی که او از زبان راوی و قهرمان کودک نگاشته، بسیار تحت تأثیر طبق? اجتماعی این کودکان بوده است. هر چه طبق? اجتماعی کودکان پایین تر باشد، کاربرد لغات عامیانه در داستان بیشتر است. در این پژوهش کوشش شده تا به بررسی شباهت ها و تفاوتهای وضعیت حضور کودکان در داستان های دو نویسند? مذکور، پرداخته شود. کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی): داستان نویسی معاصر، جمال میرصادقی،جلال آل احمد، ادبیات کودکان contemporary fiction, jamal mirsadeghi, jalal al-e ahmad, children’s literature

چکیده در میان معانی و مضامین شعر فارسی آنچه از زیربنای عاطفی استواری برخوردار است و در عین حال از مهمترین عنصر شعر، یعنی تخیّل نیز بهره کامل دارد، اندوهیاد (مرثیه) است. مرثیه به اشعاری گفته می شود که در ماتم گذشتگان و تعزیت بازماندگان، اظهار تأسّف و تألّم از مرگ سلاطین و بزرگان درباری، بستگان و دوستان، شخصیت داستان و قهرمان منظومه، ذکر مصائب پیشوایان دین و ائمّه اطهار(ع)، بلایای طبیعی و قتل عام های فجیع و احساسات تاثّرانگیز نسبت به مسأله مرگ و حیات سروده شده است. از میان انواع مرثیه، مراثی شخصی و خانوادگی در مقایسه با دیگر انواع مرثیه به علّت اصالت احساس سراینده، واجد ارزش ادبی بیشتری هستند. از جمله این اشعار، مرثیه های سروده شده برای دیگر شاعران، موضوع بحث رساله حاضر است. در این رساله به « بررسی اندوهیادهای شاعران معاصر برای شاعران دیگر » پرداخته می-شود. امّا به علّت گستردگی موضوع و حجم عظیم اشعار سروده شده در این زمینه، محدوده زمانی بین سال های 1300 تا 1357 و توسّعاً 1360 برای پژوهش در نظر گرفته شده، اندوهیادهای این دوره با توجّه به اعتبار و اهمیت شاعران، در دو بخش شعر سنّتی و شعر نیمایی و سپید جمع آوری می شود. ادای حقّ دوستی، روابط ادبی، سرودن مادّه تاریخ، هنرنمایی و نشان دادن قدرت شاعری، انعکاس عقاید و اندیشه های سیاسی و اجتماعی یا انتقاد، احساس وظیفه در همدردی با جامعه ادبی و دیگر شاعران را می توان از مهم ترین انگیزه های اندوهیادسرایان به شمار آورد که بسیاری از کلاسیک سرایان و برخی از نوپردازان و سپیدسرایان را به سرودن اشعاری در این زمینه واداشته است. مرگ اندیشی، تقابل هنر و مرگ، تقابل عشق و مرگ، تکیه بر باورهای قدیمی چون سرنوشت، قضا و قدر، فلک و چرخ ، زمانه و روزگار و جهان در پرداختن به علّت های مرگ معاصران شاعر، در اندوهیادهای کلاسیک این دوره جایگاه ویژه ای دارد؛ امّا در سوگ سروده های نو و سپید، نوع نگاه و دید سراینده در این باره متفاوت است. نوپردازان و سپیدسرایان این دوره در سروده‎های خود یا اصلاً به دنبال مقصّر و عامل مرگ نیستند و یا بصراحت از آن نام برده اند. گاه نیز برخی از اندوهیادسرایان به دلیل اکراه از ذکر علّت اصلی، به خلق دلایل شاعرانه و ذوقی دست زده اند. به علّت وجود جریان های مختلف شعری در دوره مورد بحث و گرایش و تمایل شاعران این دوره به این جریان ها، انواع قالب های سنّتی چون قطعه، قصیده، غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی، ترکیب بند و مسمّط و قالب نیمه سنّتی چهارپاره و نیز قالب های نیمایی و سپید، توسّط سرایندگان اندوهیادها به کار گرفته شده است که از آن میان، قطعه درصدر قرار دارد. دایره لغوی زبان اندوهیادها، به دلیل آشنایی اندوهیادسرایان این دوره با ادبیات پربار کلاسیک و نیز استفاده آنها از زبان و کلمات عامیانه، بسیار وسیع است. باستانگرایی یا آرکائیسم در اندوهیادهای این دوره نمودی گسترده دارد و بسیاری از نشانه ها و مختصات زبان فارسی نظم و نثر کهن در آنها قابل مشاهده است. رویکرد آنها به زبان مردم و شیوه های بیان محاوره نیز قابل توجّه است. در مجموع، می توان زبان بسیاری از اندوهیادهای این دوره را ساده و روان دانست که در آنها عاطفه شعری قربانی پیچیدگی بیش از حدّ زبان نشده است. اندوهیادهای این دوره از نظر تشبیه و استعاره نیز بسیار غنی هستند و از میان صنایع ادبی، مبالغه یا اغراق، ایهام، تضمین، تناسب و تلمیح مورد توجّه بیشتری قرار گرفته است. کلمات کلیدی: مرثیه(اندوهیاد)، شعر سنّتی، شعر نو و سپید، شاعران معاصر.

چکیده یکی از جلوه ها و جنبه های ادبیات فارسی، حضور پیام ها، مفاهیم و مضامین عرفانی است که از همان آغاز ظهور شعر فارسی، نشانه های جزئی و کلّی آن را می توان یافت. از جمله محورهای نگرش عارفان در حوزه های شناخت، اخلاق و تعلیمات عارفانه، نقش کلیدی دل در تجربه های فردی سالک و رهنمود ها و بحث های تخصصّی اندیشمندان این عرصه است. کاربرد دل، هم در کتب تعلیمی عرفانی و هم در اشعار عارفانه و هم در اقوال عارفان و عرفان پژوهان در ادوار مختلف شعر فارسی چشمگیر است. در سده اخیر، با راه یافتن فن شعر به حوزه های علوم دینی و تلاش بعضی علمای روحانی به سرودن شعر و تدوین دیوان های شعری، مواردی از خلق اشعار ناب عرفانی بر پایه عرفان مثبت تشیع محور، در میدان ها و محافل ادبی قابل بهره برداری و بررسی است. از جمله شخصیّت های روحانی که در کنار فعالیت های علمی و اجتماعی، به شعر عرفانی نیز روی آورده اند مرحوم مهدی الهی قمشه ای (1283- 1353ش.) و حضرت امام خمینی قدس سرّه (1281- 1368ش) هستند که هر دو، هم در آثار علمی و هم در اشعار خود اشاراتی به دل و نقش آن در تهذیب اخلاق و معرفت حق و تربیت فردی دارند. از آنجا که این دو شخصیت از روحانیون برجسته ای بودند که عمری را در طلب علم و معارف دینی گذراندند، مفاهیم عرفانی با معانی خاص عرفانی آنها و با مضامینی که برای آن بوجود آمده بودند، در شعر ایشان انعکاس یافت. در کتب عرفانی ،دل، جایگاه خدا، محل نورانیت حق، جلوه گاه معشوق است که دقیقاً در اشعار این دو روحانی عرفان گرا نیز انعکاس می یابد و معنای واقعی خویش را متجلی می سازد. با شکل گیری عرفان، این مفهوم دارای گستر? معنایی شده و در فضای شعر وارد می شود. برداشت شاعر عارف از شراب طهور حق به نسبت درج? پختگی، در انعکاس کلام او تأثیر می گذارد و اندام و اجسام ظاهری را در فضای روحانی عرفان، دارای گسترش معنا و شخصیتی متعالی می سازد. در این پژوهش که به بررسی کاربردی دل در اشعار و اندیشه های مهدی الهی قمشه ای و حضرت امام(ره) اختصاص دارد، پس از شروع احوال دو عالم روحانی، مرحوم الهی قمشه ای و امام خمینی و افکار و آثار آنان به بحث دل در آثار و اشعار هر یک توجّه و با عنوان های مختلف بیان می شود. مبحث اصلی این پایان نامه که به بررسی جایگاه دل در دیوان آن دو شخصیت مربوط می پردازد، در برگیرنده مضمون های گوناگونی است که هر یک برای دل آورده اند. این مضامین تنوع بسیار دارند و ضمن مرتبط بودن با اندیشه های آنان، تحت تأثیر آیات، احادیث، کتب عرفانی و اشعار عارفان گذشته نیز هستند. از بررسی های انجام شده در می یابیم که شعر مرحوم الهی قمشه ای به عرفان سنتی و میراث شعری قدما نزدیک تر بوده، اما حضرت امام خمینی پویایی و شادابی خاصی به مضامین عرفانی مطرح در شعر خود داده است. کاربرد دل در اشعار و آثار هر دو بزرگوار گسترده و متنوع است و شامل معرفی دل، اهمیت دل، احول دل، نقش دل در سلوک عرفانی و چگونگی رفتار عارف با دل می شود. کلمات کلیدی: عرفان اسلامی، روحانیت شیعه، شعر عرفانی، دل، مهـدی الهی قمشه ای، امام خمینی.

چکیده یکی از جلوه ها و جنبه های ادبیات فارسی، حضور پیام ها، مفاهیم و مضامین عرفانی است که از همان آغاز ظهور شعر فارسی، نشانه های جزئی و کلّی آن را می توان یافت. از جمله محورهای نگرش عارفان در حوزه های شناخت، اخلاق و تعلیمات عارفانه، نقش کلیدی دل در تجربه های فردی سالک و رهنمودها و بحث های تخصصّی اندیشمندان این عرصه است. کاربرد دل، هم در کتب تعلیمی عرفانی و هم در اشعار عارفانه و هم در اقوال عارفان و عرفان پژوهان در ادوار مختلف شعر فارسی چشمگیر است. در سده اخیر، با راه یافتن فن شعر به حوزه های علوم دینی و تلاش بعضی علمای روحانی به سرودن شعر و تدوین دیوان های شعری، مواردی از خلق اشعار ناب عرفانی بر پایه عرفان مثبت تشیع محور، در میدان ها و محافل ادبی قابل بهره برداری و بررسی است. از جمله شخصیّت های روحانی که در کنار فعالیت های علمی و اجتماعی، به شعر عرفانی نیز روی آورده اند مرحوم مهدی الهی قمشه ای (1283- 1353ش.) و حضرت امام خمینی- قدس سرّه (1281- 1368ش) هستند که هر دو، هم در آثار علمی و هم در اشعار خود اشاراتی به دل و نقش آن در تهذیب اخلاق و معرفت حق و تربیت فردی دارند. از آنجا که این دو شخصیت از روحانیون برجسته ای بودند که عمری را در طلب علم و معارف دینی گذراندند، مفاهیم عرفانی با معانی خاص عرفانی آنها و با مضامینی که برای آن بوجود آمده بودند، در شعر ایشان انعکاس یافت. در کتب عرفانی،دل، جایگاه خدا، محل نورانیت حق، جلوه گاه معشوق است که دقیقاً در اشعار این دو روحانی عرفان گرا نیز انعکاس می یابد و معنای واقعی خویش را متجلی می سازد. با شکل گیری عرفان، این مفهوم دارای گستر? معنایی شده و در فضای شعر وارد می شود. برداشت شاعر عارف از شراب طهور حق به نسبت درج? پختگی، در انعکاس کلام او تأثیر می گذارد و اندام و اجسام ظاهری را در فضای روحانی عرفان، دارای گسترش معنا و شخصیتی متعالی می سازد. در این پژوهش که به بررسی کاربردی دل در اشعار و اندیشه های مهدی الهی قمشه ای و حضرت امام(ره) اختصاص دارد، پس از شروع احوال دو عالم روحانی، مرحوم الهی قمشه ای و امام خمینی و افکار و آثار آنان به بحث دل در آثار و اشعار هر یک توجّه و با عنوان های مختلف بیان می شود. مبحث اصلی این پایان نامه که به بررسی جایگاه دل در دیوان آن دو شخصیت مربوط می پردازد، در برگیرنده مضمون های گوناگونی است که هر یک برای دل آورده اند. این مضامین تنوع بسیار دارند و ضمن مرتبط بودن با اندیشه های آنان، تحت تأثیر آیات، احادیث، کتب عرفانی و اشعار عارفان گذشته نیز هستند. از بررسی های انجام شده در می یابیم که شعر مرحوم الهی قمشه ای به عرفان سنتی و میراث شعری قدما نزدیک تر بوده، اما حضرت امام خمینی پویایی و شادابی خاصی به مضامین عرفانی مطرح در شعر خود داده است. کاربرد دل در اشعار و آثار هر دو بزرگوار گسترده و متنوع است و شامل معرفی دل، اهمیت دل، احول دل، نقش دل در سلوک عرفانی و چگونگی رفتار عارف با دل می شود.

چکیده رباعی یکی از قالب های شعر فارسی است که گذشته از فراز و فرودهای آن، همواره مورد استفاده شاعران قرار گرفته است. با بروز انقلاب اسلامی و درک صحیح سرایندگان از این قالب، همچنین تأثیرپذیری رباعی سرایان از تحوّلات زبانی و مضمونی شعر نو، روح تازه ای در این قالب دمیده شد. بعد از اتمام جنگ تحمیلی، رباعی دوران افولی را سپری کرد و دوباره از اواسط ده? هفتاد با چهره هایی جدید به مسیر تازه ای رهنمون شد که این بار، اقبال و شکوفایی دوچندانی را برای این قالب رقم زد و این توجه و بالندگی تا به امروز ادامه داشته است. بالطبع وقتی قالبی مورد بررسی موشکافانه قرار می گیرد، لحاظ کردن و شناخت تمام ریزعناصرهای سازند? آن، الزامی به نظر می رسد، زیرا اظهار نظر کردن در مورد تحوّل یک قالب بدون در نظر گرفتن ابعاد مختلف آن امکان پذیر نخواهد بود. پرسش بنیادین در این پایان نامه کیفیت تحوّل قالب رباعی در شعر پس از انقلاب اسلامی است؛ از این رو مولفه های ساختاری آن از جمله: زبان، محتوا، صورخیال و فرم در فصولی جداگانه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. از یک چشم انداز کلّی می توان گفت که این قالب دیرپای و پرکاربرد شعر فارسی، در شعر پس از انقلاب اسلامی جانی دوباره یافته است، چنانکه می توان لغات و ترکیبات جدید، تصویرها و ایماژهای شاعران? نو، اندیشه ها و درونمایه های بکر و حتی دگرگونی های ساختاری را - علی-رغم ساختار محدود رباعی - در آثار رباعی سرایان پس از انقلاب اسلامی بازجُست. وقوع انقلاب اسلامی و پیدایش فرهنگ پیرامونی و ادبیات ویژه آن، وقوع جنگ تحمیلی، گرایش شاعران به عناصر و صورت های زبانی جدید به اقتضای محتوا و اندیش? نو از علل کیفیت و دگرگونی رباعی در شعر پس از انقلاب اسلامی به شمار می رود.

چکیده: در پژوهش های ادبی سال های اخیر در حوزه زبان شناسی ادبیّات، بررسی زبان در ژانرهای ادبی(genres literary) کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. از انواع ادبی مانند حماسه، غنا و درام(drama) و ویژگی های آنها بسیار سخن به میان آمده است، امّا از اینکه بین این انواع و زبان چه رابطه ای وجود دارد و این انواع چگونه در زبان متجلّی می شوند، کمتر سخن گفته اند. برای مثال اغلب پژوهشگران در مورد زبان در حماسه، گفته اند زبان حماسی، زبانی فاخر و جزیل است، امّا اینکه چه عواملی موجب فخامت و جزالت در زبان می شود و زبان حماسی چه ویژگی هایی دارد و آنگاه این زبان در گذر زمان و با توجه به گسترش دامنه حماسه سرایی در شاخه های مختلف (ملی، تاریخی و دینی) چه تغییراتی کرده است؛ موضوعاتی هستند که به صورت جامع و اخص بدان ها پرداخته نشده است. به همین دلیل در این پایان نامه، ابتدا با تکیه بر زبان حماسی معیار؛ یعنی شاهنامه فردوسی، الگو و طرحی برای بررسی زبان حماسی در آثار حماسی منظوم تنظیم شده است، الگویی که در آن عوامل آفریننده زبان حماسی در پنج سطح آوایی و موسیقایی، واژگانی و نحوی، بلاغی و ادبی، محتوایی و نگرشی، ساختاری معرفی شده اند و برای هر کدام از آن عوامل، شواهدی از شاهنامه فردوسی ارائه شده است. آنگاه، بر اساس همین الگو، زبان حماسی در دو منظومه حمله حیدری باذل مشهدی(سروده قبل از 1123ه.ق) و خاوران نامه ابن حسام خوسفی(سروده 830ه.ق) مورد بررسی قرار گرفته است، به این منظور که هم مشخص شود که زبان حماسی چه ویژگی هایی دارد و هم اینکه این زبان در حماسه های پس از فردوسی، از جمله در حماسه های دینی، چه تغییراتی کرده است. چنانکه در این پایان نامه و به طور کلّی مشخص شده است که زبان حماسی در این دو منظومه حماسی، متأثّر از عوامل مربوط به سبک دوره، سبک شخصی و نوع حماسه ها با نوسان همراه است. زبان حماسی در حمله حیدری بنا به دلایلی همچون عدم تسلط شاعر بر زبان و دقایق آن، نداشتن ذهن خلاق و فرهیخته، وفاداری کامل به متن مأخذ، عامیانگی و ابتذالِ ناشی از سبک دوره، از سلامت کامل برخوردار نیست و در بسیاری از مواضع، زبان شاعر به آمیزه ای از زبان حماسی و غنائی یا زبان ادبی و عامیانه تبدیل شده است و این آشفتگی در برخی از سطوح زبان ادبی مانند موسیقی کناری، واژگان، ترکیبات، نحو کلام و صور خیال محسوس تر است. در خاوران نامه نیز با وجود استعداد والای ابن حسام در شاعری، مسائل مربوط به سبک دوره، محتوای غیرواقعی و توصیفات طولانی و بعضاً غنایی سبب شده است که زبان حماسی در این منظومه نیز با افت وخیز همراه باشد و این نوسان در بخش های آغازین داستان ها( توصیفات مقدماتی) و صور خیال ملموس تر است. البته، محتوای غیرواقعی نیز بر کار ابن حسام اثر گذاشته است و این اثر را با وجود زبان حماسی قوی، از چشم مخاطب افکنده است. شایان ذکر است که در این پژوهش علاوه بر موارد یادشده، مطالبی نیز درباره حماسه، ویژگی های آن، انواع حماسه، سیر حماسه سرایی ملی و دینی در ادب فارسی آمده است و فهرستی از یکصد اثر حماسی دینی با معرفی منابع لازم برای تحقیق و پژوهش ارائه گردیده است.

چکیده تاریخ بیهقی اثر ابوالفضل بیهقی است که موضوع بخش هایی از آن تاریخ پادشاهی سلطان مسعود غزنوی است. این کتاب علاوه بر تاریخ غزنویان، اطلاعاتی درباره تاریخ صفاریان، سامانیان و دوره پیش از پادشاهی سلطان محمود غزنوی را نیز به دست می دهد. حکومت های ایرانی از قرن چهارم هجری به بعد به تقلید از حکومت بغداد به تشکیل نظام های اداری پیچیده روی آوردند. این تشکیلات اداری پیچیده در دستگاه حکومتی غزنویان نیز ادامه یافت. نظام حکومتی پیچیده نیاز به انتصاب افراد بیشتری برای اداره امور دارد و این افراد مدتی پس از انتصاب به دلایل گوناگون عزل شده، افراد دیگری به جای آنها نصب می شوند. ابوالفضل بیهقی در کتاب تاریخ خود، به تشریح و روایت این عزل و نصب ها پرداخته است. او به سبب تصدی شغل دیوانی، شاهد بسیاری از عزل ونصب ها بوده است و در صحنه هایی که حضور نداشته با نقل قولهای مستقیم از افراد مورد اعتماد، ماجرا را ردیابی می کند و شرح می-دهد. در دوره غزنوی بخصوص دولت سلطان مسعود، افراد از مقامهای پست به مناصب رفیع ارتقاء می یافتند. خودکامگی و حب و بغض امیرمسعود در عزل و نصب افراد، زمینه ساز رقابتهای سیاسی بین افراد می شد. در این دوره افرادی که به مقام های کشوری و لشکری منصوب شده اند، اغلب از پسریان و افراد معزول عمدتا از گروه پدریان هستند. منفعت طلبی، انتقام جویی، عصیان و سرکشی از قوانین دربار در این برهه از تاریخ به وفور مشاهده می شود. می توان گفت از میان همه فروگرفتنها، عزل «خوارزمشاه آلتونتاش»غیرمنصفانه ترین بود. او با آن همه راستی و وفاداری به حکومت غزنوی، جان خود را بر سر بی تدبیری سلطان مسعود از دست داد. بیهقی در بیان عزل و نصب ها، از عناصر داستانی ای چون توصیف، گفتگو، لحن، شخصیت پردازی و دیگر امکانات زبانی برای برجسته کردن و تأثیر و تأکید کلام خود سود جسته است. او با کاربرد عناصر داستانی و امکانات زبانی توانسته است از ملال انگیزی روایتها بکاهد و روایت تاریخی را در بیانی گیرا و جذاب به خواننده عرضه کند.

نخستین کتاب های اخلاقی در زبان فارسی مجموعه ای از سفارش ها و نصایح هستند که به «پندنامه» موسوم بودند و بخش عظیمی از ادب تعلیمی را تشکیل می دادند. تا اواخر قرن پنجم اندرزنامه های پهلوی با موضوعات پاکدامنی، کارهای نیک، راستگویی و... رواج داشتند. اکثر این اندرزنامه ها منسوب به پادشاهان، روحانیان و بزرگان نگاشته می شد، همانند اندرزنامه «آذرباد مهرسپندان» که از موبدان دین زرتشت بوده است. این شیوه تا اواخر قرن پنجم ادامه داشت و حتّی تا مدّت ها نیز اندرزنامه هایی از روی اندرزنامه های پهلوی یا ترجمه عربی آنها چون ترجمه نامه تنسر نگاشته می شد. از قرن هشتم آموزه های دین اسلام بیشتر به اندرزنامه ها راه یافت و در عصر صفویان با رسمیّت بخشیدن به مذهب تشیّع اندرزنامه ها جنبه کاملاً مذهبی گرفتند و نویسندگان از شیوه تلمیح به آیات و احادیث بهره می بردند که تا قرن ها بعد نیز ادامه داشت. از مشهورترین آثار وعظ و اندرز در قرن یازدهم می توان «حلیه المتّقین» علّامه مجلسی و «ابواب الجنان» ملّا واعظ قزوینی را نام برد. محمّد رفیع الدّین قزوینی (1027-1089هـ.ق) ملقّب به ملّا واعظ قزوینی، یکی از عالمان و فاضلان عصر صفویه است. تألیف گران سنگ وی «ابواب الجنان»، یکی از کتب بسیار ارزنده اخلاقی، مذهبی و تعلیمی این قرن به شمار می رود که نویسنده، به شیوه مجلس گویی به ذمّ رذایل انسانی و گاه مدح صفات پسندیده پرداخته است. به گفته واعظ تا آن دوره هیچ کتاب وعظ جامعی نوشته نشده بود. بنابراین تصمیم گرفت کتاب وعظی در هشت مجلّد، به نیّت هشت درب بهشت تألیف کند؛ امّا وی پس از تألیف باب(مجلّد) اول و پنج فصل از باب دوم دار فانی را وداع گفت و فرزندش محمّد شفیع مطالب باقی مانده از پدر را در «تتمیم ابواب الجنان» جمع آوری کرد. واعظ در باب اوّل بعد از ستایش پروردگار، نعت رسول الله(ص) و مدح حضرت علی(ع) به آداب وعظ، شرایط واعظ و مستمعان وعظ پرداخته؛ سپس طیّ چهارده مجلس به ذمّ چهارده خصلت پست انسانی می پردازد. این صفات چون ریشه های درختی هستند که تا از جای کنده نشوند رسیدن به توفیق سبحانی محال است. این اثر سرشار است از بیان آیات، احادیث و حکایت هایی از زندگانی پیامبران، ائمه معصومین و بزرگان که گاه با بیانی ساده و روان و گاه با بیانی بسیار ادیبانه بیان شده است. رساله حاضر پس از بررسی سیر تحوّلی اندرزنامه ها و مختصات سبک نثر صفویه، به معرفی مولّف، آثار وی، ویژگی های سبکی ابواب الجنان، روش تصحیح و ویژگی های رسم الخطّ آن پرداخته است. متن تصحیح شده ابواب الجنان از مجلس هشتم تا پایان مجلس یازدهم به روش تصحیح انتقادی متون براساس چهار نسخه محفوظ در کتابخانه های ملّی ایران و وزیـری یزد سامان یافته و اختلاف نسخ در پاورقی ذکر شده است. در بخش تعلیقات شرح واژگان دشوار شرح شده و در پایان فهرستی از اعلام، آیات و احادیث رساله را مزیّن کرده است.

وطن دوستی از جمله عواطفی است که در نهاد آدمی وجود دارد. رویدادهای بزرگ و مهم سیاسی - اجتماعی عامل برانگیخته شدن آن هستند. هنرمندان در این موقعیّتها برای انگیزش حسّ وطن دوستی و هم چنین تقویت آن، رسالت خود را بر عهده دارند. در دوره دفاع مقدّس، یکی از بزرگترین رویدادهای وطنمان، شاعران متعّهد فراوانی به مسأله جنگ، دفاع و پایداری پرداختند که در آن میان به مسأله وطن نظر داشتند، حمید سبزواری، محمّدعلی مردانی و سپیده کاشانی از جمله شاعران دوره دفاع مقدّس به حساب می آیند که در سروده های خود در باب وطن اشعاری سروده اند. در این پژوهش برآنیم تا ساختار صوری و زیباشناسی وطن سروده های سه شاعر را بررسی نماییم و به بررسی درونمایه های وطن سروده ها بپردازیم. حمید سبزواری شاعر سنّت گرا بیشتر در قالب غزل، رباعی و مثنوی، شعر سروده است. از صنایع معنوی بیش از صنایع لفظی در کلام بهره برده و از صور خیال، تشبیه و استعاره، بسامدی چشمگیر و بالا در وطن سروده ها دارد. شاعر با تشبیهات و استعاره ها و لحنی حماسی به فضاپردازی و توصیف شهرهای درگیر جنگ پرداخته تا با استواری و فخامت کلام خود حس تهییج هموطنان را از یک سو و حس وطنخواهی و همدردی آنان را از سوی دیگر برانگیزد. در کل، سبزواری به وجه اقلیمی و وجه قومی– نژادی وطن در کلام بسیار پرداخته و به وطن اسلامی نیز نظر دارد. محمّدعلی مردانی در وطن سروده های خود بیشتر از قالب قصیده و مثنوی استفاده کرده است. چندان صنایع لفظی در اشعارش دیده نمی شود، امّا از میان صنایع معنوی تلمیح، تناسب و تشخیص را فراوان به خدمت خود درآورده تا در میان توصیف و ستایش شهرهای درگیر جنگ، پایداری، دفاع و وحدت را با استغاثه و دعا از اهل بیت خواهان است. اشعار وطنی او به دلیل به کارگیری تلمیحات فراوان اسلامی و یادکرد بسیار از اهل بیت کاملاً صبغه اسلامی دارد. سپیده کاشانی شاعر نوکلاسیک، وطن سروده های خود را بیشتر در قالب قصیده و مثنوی سروده است. او کمترین استفاده را از صنایع لفظی و معنوی کلام برده و از تشبیه و استعاره فراوان بهره یافته تا با احساسات پاک و رقیق خود و باورهای دینی قوی، روح وطن پرستی را در اشعار خود جاری کند. اشعار او لحن حماسی دارد و بیشتر به بیان مظلومیت مردم ایران پرداخته. به خاطر توجه او به جنبه اسلامی وطن، اشعار او نیز، رنگ اسلامی به خود گرفته است.

قصه¬های عامیانه شاخه¬ای از ادبیات داستانی است که در اصل روایت حیات اجتماعی هر ملت و نمودار شیوه تفکر و چگونگی نگرش آن جامعه به جهان هستی است که به انعکاس ویژگی های فرهنگی، جامعه شناختی و روان¬شناسی آن جامعه می¬پردازد. از میانه قرن سیزدهم هجری، به سبب برخی از اقدامات، تغییرات و تحولات در ساختار و اصول ادبیات و نثر فارسی و داستان¬نویسی، بسیاری از آثار و داستان¬ها به سبک عامیانه و تحت تأثیر سنت نقالی و بر پایه ادبیات شفاهی، ایجاد گردید. از جمله مهم¬ترین و بارزترین این آثار، داستان «امیرارسلان» و تحریر تازه «حسین کرد شبستری» است که هر دو بر سنت قصه¬نویسی قدیم ایران تکیه داشتند. داستان امیرارسلان به گزارش نقیب الممالک و نویسندگی فخرالدوله در سال 1298ه.ق و حسین کرد شبستری توسط نویسنده¬ای نامعلوم در سال 1255ه.ق آفریده و کتابت شده¬اند. این-دو داستان محصول سنت نقالی و ادبیات شفاهی بوده که با حضور مستقیم مولف و مخاطب و هم چنین براساس اصول ذکر شده، شکل گرفته¬اند. زبان روایت در این¬دو اثر برگرفته شده از زبان عامیانه است که در پی آن شاهد بسیاری از اصطلاحات و مفاهیم عامیانه، اغراق¬ها، گزاره¬های قالبی، اشعار، کنایه¬ها و ضرب¬المثل¬های موجود در روزگار پیدایش این¬دو روایت هستیم. ساختار اصلی روایت¬ دراین¬دو داستان بر پایه حضور و وجود «راوی سوم شخص» و از جایگاه «دانای کل» که «راوی نقال» نیز نامیده می¬شود شکل گرفته است. این موضوع همراه با دخالت در عرصه روایات و موضع¬گیری نسبت به شخصیت ها و بیان نظرات، بر دیگر موارد و عناصر روایی مانند توصیف، شخصیت پردازی، خطاب و هم¬چنین در ایجاد تعلیق و هیجان و وقفه و شتاب در این¬دو روایت، تأثیر بسیاری گذاشته است. این موارد همراه با حضور و اجرای مستقیم و بدون واسطه نقال یا راوی با ارائه حرکات و حالاتی خاص در هنگام نقل و روایت، همراه با به کارگیری دیگر عناصر روایی، به آن¬ها حالت و شیوه¬ای نمایش¬گری و دراماتیک بخشیده است. از آن¬جا که مطالعه دقیق عناصر سازنده یک روایت و بازنمود قوانین حاکم بر آن، ما را در شناخت بهتر روابط درونی عناصر روایی یاری می¬دهد، در این تحقیق نشان داده¬ایم که چگونه این دو نویسنده از امکانات و ظرفیت¬های روایی- ادبی در اثر خود بهره برده¬اند. توصیف در این¬دو روایت با استفاده از شیوه تلخیص در خدمت مضمون و محتوای عاشقانه- عیارانه شکل گرفته است. گفتگوهای زنده و مستقیم از جایگاه راوی و قهرمانان، در نمایشی شدن این¬دو روایت نقش عمده¬ای داشته است. عنصر صحنه زمان و مکان نیمه¬واقعی، نامشخص قراردادی هستند و نویسندگان به شخصیت پردازی توجه چندانی نشان نداده¬اند. خطاب، انتظارآفرینی و هیجان-آفرینی هر کدام در جریان تألیف و نحوه پیشبرد روایت در این¬دو داستان، از جایگاه خاصی برخوردار هستند. کاربرد آرایه¬ها و صنایع لفظی و معنوی در این دو اثر، هنرمندانه و در خدمت متن و متناسب با ساختار روایت¬ها، باعث ایجاد تصویرسازی و القای بهتر مفاهیم به ذهن خوانندگان گشته است.

چکیده آقامحمّدکاظم واله اصفهانی(1145ـ1229ق.) از شاعران مشهور در اواخر دوران زندیه و اوایل عهد قاجار می¬زیسته است. دیوان اشعار او چیزی کمتر از شش هزار بیت را شامل می¬شود که قالب عمد? آنها را غزل تشکیل می¬دهد. واله با آنکه در دور? رواج مکتب بازگشت می¬زیسته اما بطور کامل، از معیارهای سبکی آن پیروی نکرده؛ بطوری که ویژگی¬های سبک عراقی در بخش¬هایی از اشعار او نمود بیشتری دارد. در این پایان¬نامه که به نقد زیباشناسان? دیوان واله اصفهانی اختصاص دارد، پس از معرّفی شاعر و شرایط زندگی و زمانه و آثار او و بحث دربار? نهضت بازگشت ادبی، به بررسی دیوان واله اصفهانی و نشانه¬های زیبایی¬شناسی و سخن¬آرایی در آن پرداخته شده است. در این بررسی، ابتدا، به وضعیت قالب¬های شعری و پراکندگی آنها در دیوان توجّه شده و سپس، لایه های مختلف سبک شعر واله در مقایسه با مکتب بازگشت و معیارهای شعر کلاسیک فارسی تشریح گردیده که شامل سبک¬شناسی زبانی، ادبی و فکری می¬شود. در سطح زبانی به ویژگی¬های آوایی، عنصر وزن و واژه¬گزینی، عناصر دستور تاریخی و عوامل نحوی پرداخته شده و سبک ادبی مباحث بدیعی و بلاغی را در برمی¬گیرد که شامل آرایه-های لفظی و معنوی و صورخیال می¬شود. در بررسی سطح فکری سبک شعر واله، علاوه بر برشمـردن مضمون¬هـای مختلف دیوان و طبقه¬بندی آنها، بعضی اندیشه¬های محوری او ـ از جمله مقول?عشق ـ و نیز تلمیحات اشعار او و اصطلاحات مختلف مندرج در آنها گنجانده شده¬است. واله اصفهانی در گزینش قالب¬ها بیشتر به آن دسته از شاعران بازگشت نزدیک شده که غزل را محور خلاقیّت خود قرار داده¬اند؛ با این همه، مضمون غزل¬های او آمیزه¬ای از فضای سبک عراقی، گرایش واسوخت و مضامین بازگشتی است. قصاید واله کم¬شمار و کاملاً تقلیدی هستند و استحکام اشعار قصیده¬سرایان خراسان را دارند. در عین حال، قطعات او بیشترین شباهت را به آثار شاعران بازگشتی دارند و در آنها بیشتر مدح و مادّه تاریخ دیده می¬شود. نمونه¬هایی از قطعات تعلیمی نیز در دیوان واله هست. شعر واله از نظر ویژگی¬های زبانی در مقایسه با شاعران دور? بازگشت پختگی بیشتری دارد که ناشی از وفاداری او به برخی ارزش¬های سبک عراقی است. در زبان وی مواردی از کاربرد الفاظ و ساختارها و کاربردهای کهن فارسی با همان مفاهیم قدیمی دیده می¬شود که ریشه در تقلید شاعر و انس او با آثار کلاسیک دارد. الفاظ عربی درحد متعادل و متعارف به شعر او راه یافته¬اند. مضامین شعر او نیز تابع فضای حاکم بر شعر کلاسیک است و جز برخی لحن¬ها و مضمون¬ها که در غزل او نمود بیشتری یافته-اند ـ نظیر شکواییه، واسوخت و فراقیه است. از نظر ادبی، واله توجّه خاصی به آرایه¬های مبتنی بر تکرار نظیر واج¬آرایی و جناس و تکرار واژه ها داشته است و در بین صنایع معنوی موسیقایی-ترین¬ها را به کار گرفته است. صورخیال نیز نقش موثری در زیبایی اشعار واله دارند او انواع تشبیه را با دقّت و موفقیت در شعر خود به کار گرفته و استعاره¬هایش بیشتر به تشخیص گرایش دارند. استعار? مصرحه نیز در شعر واله چشمگیر است البتّه، این شاعر در کاربرد آرایه ها و صورخیال هرجا به تقلید روی آورده کوشیده است با تصرفات مضمونی یا ساختاری، آن را با ابتکار همراه سازد. وزن اشعار واله متنوع و کیفیّت اعمال قواعد عروضی در شعر او بسیار خوب و بدور از ضعف¬ها و لغزش¬هاست. بحر هزج و رمل بیشترین بسامد را در دیوان او و نیز در غزلیاتش دارد و نمونه های وزن دوری، جز یکی دو بحر سالم، در دیوان او اندک است. ¬ کلید واژه¬ها: واله اصفهانی، شعر دور? قاجار، نقد ادبی، بلاغت، بازگشت ادبی.

کتاب طبقات الصّوفیه مجموعه ای از سخنانِ مجالس درس خواجه عبدالله انصاری، صوفی نام آشنای اواخر قرن چهارم و قرن پنجم هجری است که یکی یا بیش ازیکی از مریدان آن ها را می نوشته و بعدها به صورت کتاب عرضه کرده است. خواجه عبدالله، پیرو مذهب حنبلی و حامی طریقت عرفانی است. ذکر سفرهای او به نیشابور، سمرقند، مکّه و تبعیدهایی که با توطئ? بعضی مخالفان و دشمنان او انجام می شد و معرفی اساتید و دانش آموختگان مکتب این پیر فرزانه و همچنین معرفی آثار برجای مانده از او به خصوص کتاب طبقات الصّوفیه، از مباحث مطرح فصل ابتدایی این پژوهش است. ارزش های تاریخی کتاب طبقات الصّوفی? شیخ انصاری در مقایسه با کتاب عرفانی هم طراز آن، طبقات الصّوفی? عبدالرّحمان سُلَمی نیشابوری مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد که در املای این کتاب از منابع شفاهی و کتبی بسیار دیگری جز طبقات الصّوفی? سُلَمی نیشابوری استفاده شده است و مطالب کتاب طبقات سُلَمی جز اندکی از مطالب طبقات خواجه عبدالله را پوشش نمی دهد. چنانکه کتاب خواجه عبدالله انصاری گذشته از سخنان منقول از منابع عرفانی دیگر، پر است از نقد و نظر و تحلیل مسائل مهمی عرفانی که توسط خود خواجه عبدالله صورت گرفته است. طبقات الصّوفی? انصاری، از دیدگاه اطلاعات تاریخی دربار? صوفیان سرشار است از بیان نکات، حکایات و مسائل متعددی همچون آداب و رسوم مخصوص صوفیان به گونه ای که صفحه ای یافت نمی شود که این موارد تاریخی در آن درج نباشد. اهمّیّت ادبی طبقات الصّوفیه، به واژه ها و ترکیبات زیبا، سجع ها و آرایه های پربسامدی است که در کتاب طبقات آمده است. در بحث ارزش‎های ادبی طبقات الصّوفیه به بررسی آرایه های ادبی و بیانی در دو سطح تناقضی و محاکاتی به ترتیب بسامد پرداخته شد. در میان آرایه های ادبی در طبقات الصّوفیه، بیشترین بسامد از آن «تشبیه» است، البته تشبیه «اسنادی» که ساختار جمله به صورت مسند و مسندالیه است. تشبیهات به کار رفته بیشتر در خلال مناجات ها و مباحث مربوط به یافت و توحید و معرفت نمود یافته اند. آرایه ها ی ادبی دیگر همچون «استعاره» نقش بسیار کم رنگی نسبت به نوع تشبیه در طبقات الصّوفیه دارند و کاربرد نوع «استعار? فعلی» در میان استعاره ها بیشتر است. تمثیل های به کار رفته در طبقات الصّوفیه اندک شمارتر از نوع استعاره است. غالب تمثیلات موجود در کتاب خواجه عبدالله از نوع «تمثیل استعاری» است. استعاره ها و تمثیل های کتاب خواجه عبدالله همچون تشبیه بیشتر در مناجات های او دیده می شوند. خواجه عبدالله نسبت به عرفایی همچون جنید و شبلی و بایزید و هجویری و قشیری و... بر موازین شرع تأکید بیشتری دارد و در مسائل شریعت مسامحه روا نمی دارد. همچنین خواجه عبدالله مسائل عرفانی را با شرح و بسط بیشتری همراه ساخته و نظریّات بدیع و جدیدی عرضه داشته است. برخی از عقاید و نقطه نظرات خواجه عبدالله انصاری برخلاف سایر عرفاست و یا در آثار سایر عرفا مشابه آن دیده نمی شود؛ از این جمله می توان به نظریات او پیرامون معرفت و شناخت، علم، دریافت و یافت، کرامت و ملامت اشاره کرد که خواجه عبدالله انصاری در هر یک از این مقولات صاحب نظریّات بدیع و بی نظیری است. به طور کلّی بیشتر سخنان خواجه عبدالله انصاری به ترتیب بسامد پیرامون بحث از معرفت و شناخت، علم، توحید، شریعت، طریقت وحقیقت، پیر و مسائل مربوط به پیر از قبیل زیارت و حرمت و خدمت پیران و مسائل تربیت مریدان، کرامت، سماع، ذکر و عنایت بوده است. سرچشمه های اصلی تفکر خواجه عبدالله، تعالیم قرآنی و احادیث نورانی نبوی و سیر? اولیای اسلامی است و تفکرات او چیزی خارج از عرفان اسلامی نیست. اندیش? او حول محور اسلام، قرآن و پیامبر عظیم الشأن اسلام، حضرت محمّدمصطفی می چرخد.

مشرف¬الدّین مصلح بن عبدالله شیرازی(694-609) متخلّص به «سعدی» نویسندهء اندرزگو و شاعر حکمت سرای قرن هفتم هجری قمری است. او تخلّص خود را از نام اتابک مظفرالدّین سعد بن ابوبکر بن سعد بن زنگی گرفته است. وی در سال ??? سعدی نامه(بوستان) را به نظم درآورد و در سال بعد (???) گلستان را تألیف کرد. دیگر آثار او قصاید فارسی، غزلیّات، قطعات، ترجیع¬بند، رباعیّات، مقالات و قصاید عربی است که تحت عنوان کلیّات سعدی گردآوری شده است. وی قسمت عمده ء آثار خود را به بیان اندیشه های تعلیمی اختصاص داده است، چنانچه علاوه بر گلستان و بوستان در بسیاری از غزلیّات و قصاید خود به مسائل تعلیمی گریز می زند و برای انجام این کار به نحو موثّری از ابزارهای بلاغی بهره می برد. تمثیل یکی از کارآمدترین ابزارهای بلاغی اوست که به مناسبتهای مختلف و با شیوه های گوناگون برای ابلاغ پیام اخلاقی از آن بهره می¬گیرد. کاربرد تمثیل در آثار او با چنان ظرافتی همراه است، که بسیاری از شگردهایش در استفاده از تمثیل را در نوع خود کم نظیر دانسته¬اند. استفاده از امثال عامیانه که حاصل مطالعه، جهان¬بینی و نیز سفرهای دور و دراز سعدی است، یکی از ویژگی¬های اصلی سبک او به شمار می¬رود. برخی از این امثال در روزگار سعدی جنبه ضرب¬المثل داشته¬اند و برخی دیگر به دلیل ایجاز، جذّابیّت و عمق معنی بعد از او به مثل سائر تبدیل شده¬ است. او برای زیبا نمودن تمثیلاتش از آرایه¬ها، ابزار و عناصر مختلف نظیر تلمیح، جابجایی مشبّه و مشبّهٌ به، رعایت تناسب لفظی بین مشبّه و مشبّهٌ¬¬به بهره می¬گیرد. سعدی با 21150 تمثیل پیشرو تمثیل پردازان ایران به شمار می¬رود. او از انواع تمثیل در کلام خود بهره برده است. در این میان تشبیهات تمثیلی و پس از آن استعاره¬های تمثیلیّه بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. حکایت تمثیلی او گاه به شکل مناظره و گاه به شکل روایت است و گاهی ساختار داستانی دارد. شخصیّت¬ داستان¬های وی انسان¬، حیوان و اشیا هستند. او در بیان این حکایات از الحان مختلف در خطاب به خوانندگان استفاده می¬کند و زبان او حدّ میانه¬ای از سبک خراسانی است.

چکیده در میان قصه های بلند عامیان? کهن فارسی، ابومسلم نامه (و پیش درآمد آن جنیدنامه)، اسکندرنامه و فیروزشاه نامه پیرامون یکی از شخصیت های تاریخی یا حماسی شکل گرفته اند و به مرور زمان و با انگیزه های مختلف گویندگان و ناقلان آنها از سرگذشت واقعی و تاریخی اشخاص مذکور دور شده اند و به قصه بدل گردیده اند. چهار رمانس مورد بررسی، حاصل نزاع ها و درگیری های عقیدتی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانیان با اقوام بیگانه است که به موجب آن چهار قهرمان برجسته سازی شده اند. ادبیات مقاومتی که به دنبال نزاع های ایدئولوژیکی میان ایرانیان و اقوام بیگانه (عرب، یونانی ـ رومی، دشمنان شرقی بویژه ترکان و عثمانی ها) شکل گرفته، عامل سازند? قصه های مورد نظر در دوره های مختلف تاریخی ایران بوده است. هست? اولیه این داستان ها، گنجینه ای از ادبیات فولکلوریک، شامل قصه های شفاهی و فولکلور مادی، ادب رسمی در برگیرند? خدای نامه ها و کارنامک ها، گزارش های پراکنده، ادب وارداتی، شاهنامه فردوسی و گرشاسب نامه اسدی طوسی و عجایب نامه هاست که با توجه به ذهنیت و عواطف پردازندگان، مجموعه ای سترگ از داستان ها را شکل داده که از قرون اولیه اسلامی تا عهد صفوی امتداد دارد. بررسی چهار قصه مذکور بر اساس پنج دسته بزرگ از سازه های ساختاری ـ معنایی (بن مایه) نشان می دهد که قصه ها با توجه به این که از نظر غلبه موضوع در کدام یک از دسته های حماسی، عاشقانه یا خیالی و تمثیلی قرار بگیرند، کانون دید پردازنده در آنها در جهت اسطوره-ای کردن افراد تاریخی یا در راستای تاریخی کردن افراد اسطوره ای و یا زدون سیمای شرارت از افراد تاریخی، دارای پرداخت نمای دور یا نزدیک خواهد بود. از سوی دیگر، چرخه ای که با توجه به سازه های ساختاری ـ معنایی روایت (بن مایه)، خویشکاری قهرمان قصه ها را سامان می دهد، ابعاد عینی و ذهنی قابل توجهی دارد. تولد و مرگ اساس این چرخه را تشکیل می دهد که در پنج گروه بن مایه های کلان مربوط به فاجعه آغازین قصه، تولد شگفت قهرمان، نوزایی قهرمان، یاریگران و پاداش قهرمان قابل تقسیم بندی اند. این سازه های ثابت، متغیرهایی مانند کنش، حادثه، شخص، مفاهیم، نمادها، نشانه ها و اشیاء را در بر می گیرند. سازه های کلان روایی، ابر سازه هایی هستند که به علت تمایل ذهن بی تجرب? پردازندگان به نوع سازی و نمونه گرایی، در همه قصه ها تکرار می شوند و گذشت زمان و تغییر نظام باورها و اجتماع و سیاست قوم قادر به جابه جایی آنها نیست، به این دلیل که با ساختار ذهن پردازندگان مشترک است. اما هر یک از این بن مایه های کلان، دارای بن مایه های کوچک-تری هستند و هر کدام از این سازه های کوچکتر دارای اجزاء و عناصری هستند که گذشت زمان قادر به تغییر آنهاست. بن مای? کلان تولد شگفت قهرمان، همواره داستانی حماسی می آفریند، اما بن مای? نوزایی اغلب در پرداخت روایت های دینی و داستان های خیالی کاربرد دارد. دیگر این که بن مایه های کوچک وابسته به نوزایی ممکن است در زیر گروه وابسته به تولد شگفت قهرمان جای بگیرند، اما عکس این مطلب مصداقی ندارد. سه بن مای? کلان دیگر نیز در هر دو نوع قصه دیده می شوند. با توجه به موقعیت آثار داستانی کهن در جامع? ایرانی و واقع شدن آنها در دوران گذارهای اجتماعی و فرهنگی مختلف و کیفیت شکل گیری یا بازآفرینی این گونه آثار روایی در بستر ساخت و بافت، پژوهش حاضر دستاوردهای ادبی، اجتماعی و فرهنگی گوناگونی دارد. به علاوه شکل گیری هر یک از این داستان ها در دوره ای خاص از تاریخ (عصر صفویه، ورود اسلام به ایران، غلب? یونانیان بر این سرزمین و حمل? مداوم دشمنان شرقی بویژه ترکان) و متأثر شدن از جریان تغییرات، جایگاهی خاص به تحولات تاریخ ادبیات داستانی فارسی بخشیده است و اگر تاریخ ادبیات را بررسی سیر تحول انواع بدانیم، یافتن حلقه های رابطه میان قصه های به ظاهر پراکند? جنیدنامه، ابومسلم نامه، اسکندرنامه و فیروزشاه نامه، از مهمترین نیازهای پژوهشی تاریخ ادبیات داستانی و جامعه شناسی ادبیات خواهد بود. کلید واژه ها: داستان های بلند عامیانه، عناصر قصه های عامیانه، ابومسلم نامه، اسکندرنامه، فیروزشاه نامه، ساختار قصه های عامیان? فارسی.

ادبیات پایداری روایتگر مقاومت و ایستادگی انسان ها در طول تاریخ است. شاعران این عرصه، خود را در برابر درد و رنج اجتماع مسئول می دانند و فریاد مظلومیت و عدالت خواهی ستمدیدگان را به گوش جهانیان می رسانند و با معرّفی اسوه های مقاومت و پایداری، مردم را به ایستادگی در برابر ستم و ستمگران فرا می خوانند. در این پایان نامه، که به بررسی جلوه های ادبیات پایداری در اشعار بهجتی اردکانی (شفق) اختصاص دارد، پس از معرّفی شاعر و بیان آثار و جایگاه شاعری و فعالیت های سیاسی و مذهبی او و همچنین بحث دربار? ادبیات پایداری، سیر تحوّل و تطوّر اشعار پایداری بهجتی، بر اساس چهار دور? قبل از انقلاب، دوران انقلاب، دفاع مقدّس و پس از دفاع مقدّس، مورد بررسی قرار گرفته است، سپس قالب های شعری و مضامین پایداری که در اشعار بهجتی به کار رفته است، استخراج گردیده که علاوه بر مضامین اصلی، مضامین ضمنی ادب پایداری را نیز در بر می گیرد. بهجتی در اشعار پایداری خود، ضمن بیان ظلم و جنایت ستمگران، چهر? مردم ستمدید? ایران را به تصویر کشیده است. وی با ترسیم آیند? روشن و معرفی اسوه های مقاومت و پایداری، مردم را به قیام علیه ستم فرا خوانده است. ستایش شهیدان و جانبازان و آزادگان و ستایش آزادی و آزادگی، بخشی از درون مایه های اشعار پایداری بهجتی را تشکیل می دهد. در بخش زیبایی شناسی اشعار پایداری بهجتی، اشعار وی در سه بخش بدیع، بیان و معانی، مورد بررسی قرار گرفته است و بسامد هر صنعت و آرایه مشخّص شده است. در پایان، نگارنده به بررسی انگیزه ها و زمینه های سرایش اشعار پایداری بهجتی پرداخته است.

ولایت یکی از اصول دین اسلام است و در تصوّف به معنای قیام عبد به حق در مقام فنای از نفس است، بر این اساس، بزرگان طریقت مولویّه هم به این موضوع پرداخته اند؛ طریقتی که در واقع، یکی از مشهورترین طریقت های عرفان اسلامی در قرن هفتم هجری است که در قونیه رشد و نمو یافته است. در این رساله، بررسی همه جانبه دیدگاه بزرگان طریقت مولویّه پیرامون موضوع ولیّ و ولایت مدّ نظر بوده که به طور کلّی ابتدا به جایگاه ولیّ و ولایت در متون اسلامی و عرفانی و سپس به آشنایی با بزرگان مولویّه پرداخته و در ادامه به مبحث ولیّ و ولایت در آثار فارسی بزرگان مولویّه توجّه شده است. در بخش بررسی دیدگاه های بزرگان طریقت مولویّه، موضوعاتی از قبیل: ضرورت وجود اولیاء، نحوه ارتباط با اولیای الهی، مراتب اولیاء، خصوصیّات مختلف اولیای الهی و مباحث دیگر بررسی شده است. بزرگان طریقت مولویّه با نگاهی دقیق، زوایای پنهان موضوع ولیّ و ولایت را آشکار کرده اند. آنان اولیاء را منوّر به نور حق می دانند که جایگاهی غیر قابل قیاس با دیگران دارند. بزرگان مولویّه، دارای عقایدی واحدند و همه آن ها نظرات یکدیگر را تأیید می کنند، البتّه ممکن است که گاهی در نوع بیان و شیوه نگرش، با هم متفاوت باشند، امّا این به معنای اختلاف در اندیشه آنان نیست؛ بلکه با مطالعه آثارشان، اتّفاق نظر در بین آراء و تفکّراتشان نمایان می گردد.

در این رساله شیوه های حضور نویسنده در داستان با توجه به تحول تاریخی آن در ادبیات جهانی و ادبیات داستانی معاصر فارسی بررسی شده است. در این پژوهش تکیه بر چهار داستان نویس پیشگام معاصر یعنی صادق هدایت، جلال آل احمد، بهرام صادقی و هوشنگ گلشیری بوده و از منظر انتقادی به شیوههای حضور نویسنده در داستان نگریسته شده است.

نورالدّین عبدالرّحمن جامی ( شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری ) از سرامدان زبان و ادب فارسی است. وی درزمینۀ زبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفاتی به نظم و نثر است. در زمان جامی مباحث و مسائل کلامی در بین اندیشمندان رواج داشت و به سبب اهمیّت این علم در شناخت دین و دفاع از آراء و عقاید دینی هرکدام از آنان که دارای تألیفاتی بودند به طرق مختلف به بیان این اندیشه¬ها می¬پرداختند تا باعث رواج و تحکیم عقاید خود در بین مردم شوند. جامی نیز بنا به دلایل مختلف در آثار خود به بیان اندیشه¬های کلامی پرداخته است. در این تحقیق آرای کلامی جامی با تکیه بر دیوان وی موردبررسی قرارگرفته است. به دلیل اینکه این اثر وی سه دورۀ زندگی این شاعر یعنی دوران جوانی، میان سالی و پیری شاعر را در برمی گیرد بهتر می¬توان عقاید این شاعر را در باب مسائل کلامی روشن ساخت. طبق بررسی¬های صورت گرفته باید گفت که جامی در دیوان خود بیشتر به مباحث توحید و انواع آن، و مباحثی چون جبر و اختیار، قضا و قدر، توکّل، شفاعت، توبه، ذات خدا، جوهر و عرض، نبوّت، امامت و مسائل مربوط به آخرت پرداخته است. جامی در بیشتر اعتقادات خود بر مسلک اشاعره و ماتریدیه است چه این دو مسلک ازنظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک¬اند. وی در مسائلی چون شفاعت و وعد و وعید دیدگاهی مانند امامیّه و اشاعره دارد. در مسألۀ لطف و عینیّت ذات و صفات دیدگاه جامی چون امامیّه و عرفا است ولی در این مورد نمی¬توان به طور حتم گفت که جامی نظر امامیّه را پذیرفته است زیرا جامی شاعری است عارف و شاید دیدگاه عرفانی وی در این زمینه غالب بوده است.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

شخصیت بزرگ و برجسته علی (ع) به گونه ای است که همه را مجذوب خویش ساخته است و در طی تاریخ ، همواره بزرگان بسیاری پیرامون شخصیت وی قلم فرسایی کرده اند. ناصرخسرو و سنایی، دوتن از شعرای بزرگ شعر و ادب فارسی هستند که شخصیت والای علی (ع) آنان را بر آن داشته تا پیرامون آن حضرت ، ابیاتی نغز و زیبا بسرایند. این دو شاعر توانا، برای اینکه شخصیت علی (ع) را به طور کامل به تصویر بکشند، تمام زوایای زندگی آن حضرت را مورد کنکاش قرار داده اند.از جمله مسایل مورد توجه این دو شاعر ، یکی مساله ولایت و جانشینی علی (ع) است که هریک از آن دو بنابر اعتقاد و مذهب خویش ، دلایلی را برای کسب مقام جانشینی رسول خدا(ص) عنوان می کنند که نویسنده به بیان ابیاتی که با ولایت علی (ع) در ارتباط است ، پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است . با اینحال نخست بحثی پیرامون مقام ولایت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) در این پایان نامه آمده که گرچه به عنوان مقدمه است ، ولی ضرورت آن کاملا احساس می شود. در این جا باید گفت ، تمام این ابیاتی که در دیوان این دو شاعر ، در ذکر فضایل حضرت علی (ع) موجود بوده ، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است .فضایلی همانند: علم، شجاعت، سخاوت، تقوی و ... . علاوه بر مناقب و فضایلی که این دو شاعر بدان پرداخته اند ، نویسنده کوشیده است مناقب و فضایل آن حضرت را در دیوان شاعران چون مولانا و سعدی و نظایر آنان بیابد و آنها را چاشنی تحقیق خود قرار دهد. چون در این تحقیق ضرورت داشته است که شمه ای از تاریخ صدر اسلام نیز ذکر شود و حوادثی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد ، بازگو شود. نویسنده مطالبی کوتاه در این مورد را نیز بیان داشته است . در ضمن تصویرهایی که این دو شاعر بزرگ از سیمای مبارک حضرت امیرالمومنین (ع) به دست داده اند ، در فصلی جداگانه از آن سخن رفته است .

ناصر بخارایی از چهره های ناشناخته در میان شاعران ، سخنوران ، عارفان و ادیبان زبان فارسی در قرن هشتم است . وی علاوه بر شاعری به هنر خطاطی نیز آراسته بود. پس از گذراندن دوران جوانی و تحصیل علم و ادب و هنر، عزم سفر کرد و دوران آوارگی و بی قراری او آغاز شد. دراین سرگشتگی به دربار آل جلایر ، آل کرت ، هوشنگ شاه شروانی و ... راه یافت و به مدح شاهان ، امیران ، وزیران ، قاضیان و اهل علم و تصوف پرداخت. دیوان او شامل غزل، قصیده ، ترجیع و ترکیب بند، قطعه ، سمط، مثنوی، دوبیتی و رباعی می شود که با تصحیح دکتر مهدی درخشان در سال 1353 به چاپ رسیده است.

تحقیق حاضر به چهار فصل و یک پیشگفتار تقسیم شده است که هر فصل آن نیز به قسمتهای متنوع دیگری تقسیم شده است. در پیشگفتار به اهمیت توجه به پیشینه فرهنگ و تمدن اقوام مختلف ، بخصوص به ضرورت تحقیق در اساطیر و روایات ایرانی ، که پشتوانه عظیم و درخشان فرهنگ و ادب فارسی را تشکیل می دهند اشاره شده است. در فصل اول ، احوال ، آثار و سبک سخن سعدی به طور مختصر مورد مطالعه قرار گرفته است. در فصل دوم ابتدا به بررسی اسطوره و تعریف لغوی و اصطلاحی آن پرداخته شده است و برای این مهم به نظرات و تعاریف دانشمندان اسطوره شناس ، استناد شده است. آنگاه به بررسی واژه اسطوره در قرآن کریم ، ویژگیهای اسطوره و تفاوت آن با افسانه ، جایگاه اسطوره در فرهنگ ملل و جایگاه اساطیر ایرانی اشاره شده است. سپس به شناسایی اسطوره شاهان و پهلوانان شاهنامه در کلیات سعدی و بررسی بازتاب شاعرانه آنها در کلام شیخ اجل ، پرداخته شده است. در فصل سوم از روایتهای تاریخی و تجلی شاعرانه آنها در کلیات سعدی سخن رفته است. در فصل چهارم به بررسی شیوه استفاده سعدی ازاساطیر و روایات ملی اشاره شده است. در این بخش ابتدا بینش اساطیری و ملی در دوره سعدی مورد مطالعه قرار گرفته ، آنگاه شیوه استفاده سعدی از روایات ملی و تاریخی ، به طور مختصر بیان شده است.

نام موسی (ع) یکصد و سی و شش بار، یعنی بیش از دیگر پیامبران در قرآن کریم مذکور است. موسی (ع) در شعر مولوی نماد اولیا، هادیان مشفق، سالکان، پیشوایان سلوک، عامل قهر الهی و رمز عقل و رحمت و مظهر آداب دانان و مترسمان و پرسشگران بی غرض است. در مقابل وی ، فرعون نماد وهم ، نفس ، تن ، مکر و فریب ، تکبر، عناد ، قدرت صوری و ظاهری و رمز استغراق در عالم حس است. داستان تولد موسی(ع) نشانه ای است برای محتوم بودن قضا و قدر الهی. گوینده مثنوی از تضاد و چالش این دو شخصیت ، خواننده را به جانب حقیقت راهنمایی می کند. وی از سایر عناصر داستان نیز رمزهایی می سازد تا به یاری آن ، مفاهیم بلند خود را بیان کند. داستانهای این پیامبر در مثنوی گاهی از قرآن کریم و گاهی از قصص و تفاسیر اسلامی و تواریخ ماخوذ است و گاهی نیز ساخته و پرداخته ذهن توانمند خود اوست.

عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی از مورخان قرن پنجم هجری و معاصر با ابوالفضل بیهقی است . عمده شهرت وی به سبب تالیف کتاب زین الاخبار یا تاریخ گردیزی است. وقایع دوران محمود، مسعودو مودودغزنوی ، اشاره ای مختصر به پادشاهان اساطیری ، تاریخی و خلفای اسلامی و توضیحاتی در باره آداب و رسوم ملل مختلف از مباحث و مطالب این کتاب است. علاوه بر اهمیت تاریخی ، این اثر از نظر ادبی نیز دارای اهمیت است . ویژگیهای لغوی کتاب ، همان ویژگیهای لغوی دوره اول ، یعنی قرون سوم ، چهارم و پنجم هجری است که از نظر تاریخی دو دوره سامانیان و غزنویان را در بر می گیرد . به کار بردن لغات در معانی خاص، استفاده از افعال پیشوندی ، جمع بستن کلمات عربی به شیوه فارسی و ... از ویژگیهای لغوی این اثر است. خصوصیات دستوری دوره اول ، در متن کتاب به چشم می خورد، از قبیل: چگونگی به کاربردن قیود، تقدم فعل بر سایر اجزای جمله، حذف فعل با قرینه یا بدون قرینه، توالی افعال و ... از نظر سبک و نثر ، تاریخ گردیزی دارای سبک خراسانی و نثر مرسل است. ایجاز و اختصار ، نبودن سجع و موازنه ، کوتاهی جملات و ... از ویژگیهای سبک خراسانی است، ولی نویسنده ، تحت تاثیر سبک دوره غزنوی قرار گرفته و بعضی از ویژگیهای این سبک را در اثر او می توان یافت، از جمله : به کار بردن لغات فراوان عربی نسبت به دوره های قبل، استفاده از کلمه در به جای اندر ، اطناب و ... در نوشتن و روایت تاریخ، گردیزی هر چند لغات و اصطلاحات پرمعنی و فخیمی به کار برده ، ولی در مقایسه با بیهقی هیچگاه نتوانسته اثر خود را جاودانه و قله نشین ادب فارسی کند، چرا که این لغات و اصطلاحات تحت الشعاع تاریخ نویسی صرف او قرار گرفته است و ما در فصل مربوط بعضی روایتهای مشابه را که بیهقی و گردیزی نقل کرده اند از نظر روایی ، به کاربردن تشبیهات ، توصیفات و لغات ، مقایسه و در پایان تفاوتهای روایت تاریخ از زبان دو مورخ را بیان خواهیم نمود.

مولانا جلال الدین محمدبلخی مشهور به مولوی، یکی از بزرگترین شاعران قرن هفتم هجری است که در مثنوی شریف خود، امور اجتماعی متعددی را مطرح کرده است. از جمله مهمترین آنها ، بحث ازدواج و مقدمات جشن عروسی است. مقدماتی نظیر تعیین کابین و تهیه جهاز و رسومی نظیر حنابندان، آذین بندی، دف زدن و ولیمه دادن. علاوه بر این، آیین خاکسپاری میت و عزاداری و رسوم و تشریفات مرسوم به آنها نیز در این کتاب ارزشمند ذکر شده است.اشاره به انواع خوراکیهای رایج در زمانهای گذشته نیز یکی دیگر از اشارات اجتماعی مندرج در مثنوی است. در جامه خانه مثنوی نیز انواع پوشیدنیها وجود دارد. پوشاک صوفیان و عوام، پوشاک جنگ و زنان و نیز پوشش اتاق، نمونه هایی از این پوشیدنیهاست. مولای روم ، تفریحات را در دو بخش معرفی می کند: شکار و باده گساری. در داروخانه مثنوی نیز انواع درمانها نظیر مرهم نهادن ، داغ کردن و روغنهای گیاهی به چشم می خورد.در بازارهای مثنوی ، سرو صدای فروشندگان به گوش می رسد. سراینده مثنوی ما را با اعتقادات رایج در میان مردم عامه زمان خود آشنا می کند.

این پژوهش در باب پاسخ به سوالات زیر است:1-زندگی شخصی مرحوم فروزانفر از چه میزان تحصیلات قدیم و جدید برخوردار بود؟2- زندگی شخصی مرحوم فروزانفر چه فراز و نشیب هایی داشته است؟3-مرحوم فروزانفر در سرودن شعر تا چه میزان موفق بوده است؟ 4-شیوه تحقیق و تدریس استاد چگونه بوده است؟