بسیاری از نکات، مضامین و موضوعات اجتماعی، علمی، و درباری و... حتی گاه جزئی-ترین آن ها در شعر نظامی انعکاس یافته و می توان موارد یاد شده را از خلال ابیات او استخراج کرد. وجود لغات، اصطلاحات و اشارات عامیانه و وفور و بسامد بالای ضرب-المثل های گوناگون در شعر نظامی ـ و به طور ویژه در منظومه ی خسرو و شیرین ـ یک منبع مهم مردم شناسی را به ما معرفی می کند. اطلاعات به دست آمده از اشعار او می تواند مورد استفاده ی دانشجویان جامعه شناسی، تاریخ و حتی سینما و تئاتر نیز قرار گیرد. همان گونه که روشن خواهد شد بسیاری از مضامین و موضوعات اجتماعی و اخلاقی که شاعر بدان ها اشاره نموده است، هنوز هم در بین بسیاری از عوام و مردم کوچه و بازار به قوت خود باقی و ساری و جاری است. امید است این تحقیق زمینه ی گسترده ای را آماده کند تا دانشجویان و محققان دیگر، منظومه های دیگر نظامی را نیز از این دیدگاه مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و مآلاً مجموعه-ای شافی و وافی از اشارات موجود در «خمسه ی نظامی» فراهم آید و مورد استفاده عموم قرار گیرد. تا چه قبول افتد و که در نظر آید؟!

میرزا محمدطاهر وحید قزوینی، مورّخ، سیاستمدار، منشی، شاعر و خوشنویس قزوینی است که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم هجری می زیسته است. وی در دوره چهار شاه صفوی یعنی شاه صفی، شاه عباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی، دارای مناصب مختلف دیوانی، اعم از توجیه نویس، منشی، مجلس نویس و اعتمادالدوله بوده است. در زمان شاه عباس، وقایع نگاری دربار را برعهده داشت و کتاب تاریخی «عباس نامه» را در این سال ها نگاشت. دوره طلایی زندگی اش نیز در زمان شاه سلیمان بود که به عنوان وزیر اعظم او برگزیده شد. با سر کار آمدن شاه سلطان حسین، پس از چندی از کار دیوانی کناره گرفت و سال های پایانی زندگی خود را در خلوت و انزوا گذراند. میرزا طاهر وحید قزوینی از شاعران توانمند سبک هندی است. وی افزون بر چند مثنوی، مانند «ناز و نیاز»، «خلوت راز»، «عاشق و معشوق»، «فتح نامه»، «در توصیف نرد» و... دیوان غزل بسیار مفصلی حدود سی هزار بیت دارد. غزل های او که تصحیح بخشی از آن ها موضوع این پژوهش است، به سبک هندی است و کم و بیش همه ویژگی های این سبک را دارد. وحید در قالب غزل با تصویر پردازی های نو و بدیع و سرشار از انواع صور خیال و مضمون سازی های بکر به هنرمندی پرداخته است. او بر زبان نیز تسلّط قابل توجهی دارد و پیامد آن ترکیب سازی های بسیار و برجسته در شعر اوست. او مثل سایر شعرای سبک هندی به واژگان و مضامین عارفانه نیز توجه داشته است. از آنجا که در آن دوره، زبان مردم کوچه و بازار، وارد شعر و ادبیات شده بود، وفور واژگان عامیانه در غزل وحید چشمگیر است. در غزل او مضامین اخلاقی، مدح پیشوایان دین، گاه مضامین عارفانه و از هر مضمونی بیشتر، عشق زمینی به چشم می خورد. این پژوهش، در سه فصل تنظیم شده است: فصل نخست زندگی نامه شاعر و سبک شعری وی (در سه سطح زبانی، ادبی و فکری) و معرفی نسخه های استفاده شده را شامل می شود؛ فصل دوم به تصحیح متن اختصاص داده شده است؛ فصل سوم، تعلیقات این اثر را در خود گنجانده است؛ در پایان نیز فهرست ها آورده شده است

حمید مصدق در بهمن 1318 در شهرضا به دنیا آمد. او پس از پایان دبیرستان، در رشته حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و بعد از اخذ درجه کارشناسی ارشد به عنوان وکیل در تهران مشغول به کار شد و در کنار وکالت، در دانشگاه نیز تدریس می کرد. مصدق از خود شش دفتر شعر بر جای گذاشته است. در این رساله به بررسی ((ساختار زبان شعر)) او پرداخته ایم. برای این منظور، چهار سطح در نظر گرفته ایم: ((سطح آوایی))، ((سطح واژگانی))، ((سطح نحوی)) و ((سطح بلاغی)). در سطح آوایی، انواع موسیقی شعر او را در سه محور ((موسیقی بیرونی))، ((موسیقی کناری)) و ((موسیقی درونی)) بررسی کرده ایم. حدود سیزده درصد شعرهای مصدق، وزن عروضی دارد و به طور کلی حدود 52 درصد شعرهای او در بحر ((مضارع اخرب)) سروده شده است. مصدق در کنار بهره گیری از موسیقی بیرونی، ((قافیه و ردیف)) را نیز به کار می گیرد؛ البته در این کار به راه افراط نمی رود و سادگی شعرش را قربانی قافیه پردازی های متکلفانه نمی کند. صنایع موسیقی آفرین بدیع لفظی نیز در شعر مصدق کاربرد دارد، این صنایع را با نام ((موسیقی درونی)) و در سه محور ((تکرار))، ((تجنیس)) و ((تسجیع)) بررسی کرده ایم. مصدق از این صنایع نیز هرگز به تصنع بهره نگرفته است. در سطح دوم، سطح واژگانی، به بررسی واژگان مصدق در دو گروه ((مفردات)) و ((ترکیبات)) پرداخته ایم؛ مفردات مصدق را در سه محور کلی ((باستانگرایی))، ((عامیانه گرایی)) و ((نوآوری ها)) بررسیده ایم و سه محور ((باستانگرایی))، ((تأثیرپذیری از نحو زبان گفتار)) و ((نوآوری ها)) را برای بررسی ((سطح نحوی)) درنظرگرفته ایم. برخی ویژگی های زبانی شعر مصدق در این دو سطح عبارتند از: بهره گیری از واژگان و نحو باستانگرایانه، بهره وری از کنایات، مثل ها، واژگان و ساختار نحوی زبان عامیانه، عدم تعقید معنوی و ... در سطح بلاغی سه دانش اصول بلاغت(بیان، بدیع و معانی) در شعر مصدق بررسی شده است. آرایه هایی چون: تشبیه، استعاره، تشخیص، کنایه و تلمیح به ترتیب بالاترین بسامد کاربرد را در شعر مصدق دارند. در سراسر پژوهش سعی کرده ایم که بررسی ها به دقت انجام گیرد تا نتایج حاصله دقیق باشد. در بعضی از قسمت ها نیز برای ارائه دقیق تر نتایج، از آمار و ارقام یا جدول بهره گرفته ایم.