پیشینه کاربرد نقش طاووس در هنر ایران به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. طاووس در آیین کهن از اهمیت والایی برخوردار بوده که او را با مقوله الوهیت پیوند می داده است. این نقشمایه در دوران اسلامی نیز در مظاهر فرهنگ مانند هنر و ادبیات به صورت های مختلف دیده می شود. هرچند ویژگی هایی که در فرهنگ دوران اسلامی برای طاووس به وجود آمد با دوران گذشته تفاوت هایی دارد. امروزه در فرهنگ عامه این پرنده علیرغم زیبایی ظاهری به فال بد گرفته می شود؛ خاستگاه این بار معنایی منفی در حوزه دین قابل بررسی است. گذشته از اندک اشاراتی مبنی بر ارتباط میان طاووس و اهریمن نزد زردشتیان، در ادیان ابراهیمی در روایات مربوط به هبوط آدم (ع) از بهشت، طاووس نقش منفی ایفا می کند و این موضوع در برخی روایات اسلامی نیز تأیید می شود که به مرور موجب پیدایش مفهوم منفی برای طاووس گردیده است. از طرفی در برخی فرق مذهبی رایج در نواحی غربی ایران، نقش طاووس به عنوان مظهر شیطان، با عنوان «ملک طاووس» مورد تقدیس و تکریم قرار می گیرد. فرق مذبور، تحت تأثیر باورهای کهن و غیراسلامی و هم تعالیم اسلامی به امتزاجی از آراء و عقاید متنوع بدل شده اند. با این حال، از این نقشمایه در هنر دوران اسلامی مکرر استفاده شده است که در بسیاری موارد تنها جنبه تزئینی و دکوراتیوداشته اما در بررسی آثار هنری دوره صفوی، با جلوه ای متفاوت از نقش طاووس مواجهیم و آن ظهور و بروزش در اماکن متبرک و مساجد است که از احیای باوری کهن پیرامون طاووس، که همانا ارتباط او با مقوله الوهیت است خبر می دهد.

«حواشی قرآنی»، شامل ابعاد و ناگفته های بسیاری هستند، از این رو «آرایه های حواشی قرآن های دوره ی تیموری و صفوی در ایران» مورد بررسی قرار گرفت. در این رساله، جایگاه تزئینی و ابعاد مختلف حواشی و تزئین آن ها را در صفحه آرایی قرآنی و به دنبال آن، جایگاه این حواشی متعدد را در میان دیگر هنرهای اسلامی، بررسی و سپس به تأثیرات این آرایش-های ایرانی بردیگر کشورها پرداخته شد. سیر تکاملی حواشی قرآنی در طی دوره های اسلامی و تناسب میان آرایه های تزئینی و مضامین قرآنی و دلیل اجرای متعدد آن ها، سوالاتی بود که با آن ها مواجه بودیم. در نهایت سعی شد تا مطالب را به صورت تفکیکی همراه با بیان ویژگی ها، به نگارش درآورده و با استفاده از قرآن های موجود از دو دوره ی مذکور در موزه های داخلی و خارجی، و تحقیقات میدانی و کتاب خانه ای و بررسی تفکیکی آرایه های حواشی، به خصوص در تجزیه و تحلیل یک به یک آن ها، مطلبی از قلم انداخته نشود. و در نهایت برای هر نوع بررسی و بیان فرضیه و دیدگاهی در هنرهای دینی و نبوی، می بایست ابتدا ریشه و مباحث بنیادین آن را بیابیم تا بتوانیم به نتایج و رویکردهای جدیدی نائل شویم و به عظمت آفرینش های هنر قرآنی به خصوص در حواشی آن دوران مورد نظر که در حقیقت پلی برای دیگر هنرها گردید، برسیم.

چکیده ندارد.

عالم طبیعت همواره مورد توجه تمدن های بشری بوده و نگاه هر تمدن به طبیعت، انعکاس باورهای آن تمدن در مورد حقایق معنوی وملکوتی است که نسبت به عالم طبیعت داشتند. این امر به نحوی آشکار در آثار بر جای مانده از اقوام و ملل مختلف قابل مشاهده است. درجهان بینی اسلامی هم عالم طبیعت از شأن ویژه ای برخوردار است و درباره ی آن در قرآن کریم وآراء حکما و عرفای مسلمان، حقایقی مطرح شده است. از این رو می توان نحوه ی حضور و نمود عالم طبیعت در هنر اسلامی را با توجه به رویکرد قرآن کریم در خصوص نظام طبیعت مورد بررسی قرار داد؛ زیرا در قرآن کریم عالم طبیعت از سرحکمت و براساس نظمی فراگیر خلق شده است، نظمی که پیوستگی تمام عناصر و پدیده های عالم طبیعت را موجب شده وآن را به منشأء ملکوتی مرتبط می -سازد. از طرف دیگر می توان جایگاه متعالی عالم طبیعت درقرآن کریم را بر آراء و حکما و عرفای مسلمان در خصوص نظام طبیعت تأثیرگذار دانست؛ چرا که ایشان نیز همواره عالم طبیعت را به عنوان مرتبه ای از مراتب علم الهی مورد توجه قرار داده و برای آن شأن ومنزلتی الهی در نظرگرفته اند. بنابراین در این پژوهش تلاش شده تا از طریق تجزیه وتحلیل محتوا و شیوه ی توصیفی- تطبیقی ابتدا رویکرد قرآن کریم نسبت به نظام طبیعت را بیان نموده، آن گاه با بررسی آراء واندیشه های حکماو عرفای مسلمان در خصوص نظام طبیعت، دریافت که دیدگاه ایشان برگرفته از مبانی نظری قرآن کریم و بر چگونگی حضور عالم طبیعت در هنر اسلامی تأثیرگذار بوده و سرانجام با توجه به این طرز تلقی بنوان این حقیقت را مطرح کردکه عالم طبیعت و رویکرد و نگرشی که متون ومنابع نظری اسلام نسبت به ماهیت عالم طبیعت داشته اند، تأثیر بسزایی در چگونگی نمود و بروز عالم طبیعت در هنر اسلامی داشته و منجر به پدیدار شدن نمودی روحانی وتمثیلی از عالم طبیعت در هنر اسلامی گردیده به نحوی که در بیشتر شاخه های آن به ویژه در نقوش و نگارها قابل مشاهده است.

نقاشی ایران در قرن حاضر وامدار تغییراتی است که در اواخر دوره قاجار در محتوا و فرم آن صورت گرفته است. مهمترین حوادث سیاسی اجتماعی دوره قاجار شکل گیری جنبش مشروطه خواهی و به دنبال آن انقلاب مشروطه در کشور است. این تحقیق در پی آن است که بررسی کند آیا مابین جنبش مشروطه خواهی و آثار نقاشی این دوران ارتباطی وجود دارد و جنبش مشروطه خواهی چه تاثیراتی را بر هنرمندان این دوره و آثار آنها بر جای گذارده است. تحولات سیاسی در کشورهای اروپائی، گسترش مراودات بین المللی و توسعه رفت و آمد مردمی به اروپا، بیداری و اصلاح طلبی برخی از دولتمردان، پیوند خواسته-های روشن فکران و توده های مردم و حمایت برخی از روحانیون از محدود کردن قدرت شاه قاجار نهضتی همه جانبه را ایجاد کرد که به دنبال دستیابی به خواسته هایی مانند پارلمان، قانون و ... توانست تغییر مهمی در شیوه حکومتداری ایران ایجاد کند. گزارش هایی حاکی از زندگی مشروطه خواهان، تلاش و رشادت های آنها و روش پیروزی و جدال های پس از آن در کتاب ها، جراید و روزنامه ها، اشعار و ادبیات و حتی نمایشنامه های پس از آن دوره بازتاب گسترده ای داشته است. تصویرسازی ها و نقاشی های این دوران نیز متاثر از تغییرات اجتماعی و سیاسی اواخر دوره قاجار تغییرات مهمی را تجربه می کند. این تغییرات هم در شیوه بیان و تکنیک کارها و هم در تکنیک و مضامین آثار آن دوره دیده می شود. فرمنقاشی ایرانی در این دوره به پیروی از شیوه بیانی رئالیسم و ناتورالیسم رایج در نقاشی غرب تغییر می کند. از طرف دیگر به دلیل شرایط بوجود آمده که بعد از جنبش مشروطه و نتایج حاصل از آن، مضامین نقاشی نیز تغییر کرده و به سمت انتخاب موضوعاتی خارج از حیطه دربار و شاه می رود و به موضوعاتی پیرامون مردم عادی کوچه و بازار روی می آورد. در این پژوهش با بررسی و مطالعه شرح احوال و آثار هنرمندان نقاش دوره قاجار، از جمله هنرمندان نامی چون محمد غفاری، ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری، ، مهدی مصورالملک ،محمد ناصر خان ظهیر السلطان،محمد حسین سیفی عمادالکتاب،محمد باقر سمیرمی و تعدادی دیگر مشخص می شود که نهضت مشروطه تاثیر مشخصی بر نقاشی پس از خود و نشانه های مرتبط با آن دارد.

نمادهایی مثل اعداد نقش مهمی در زندگی و البته ناخودآگاه انسان دارند و تفسیر این نمادها یکی از دغدغه های بشر بوده است. از سوی دیگر اعداد فقط برای شمارش نیستند بلکه از ایام قدیم با نمادها در ارتباط تنگاتنگ بوده اند و تفسیر اعداد یکی از قدیمی ترین علوم در بررسی نمادها محسوب می شود. در نگارگری که از مهم ترین رشته های هنر اسلامی است، جهان تصویر شده، جهانی است همراه با چکیده نگاری و نمادپردازی که از بارزترین نمادهای آن، نمادها وتناسبات عددی و هندسی هستند که این گونه برداشت ها را بالاخص در دوره صفوی و در آثار مکتب تبریز می بینیم. مکتب تبریز بسیار متأثر از علم اعداد بوده و از آن جایی که سلطان محمد یکی از بزرگ ترین و مهم ترین هنرمندان این مکتب و معروف ترین اثر او تابلوی معراج پیامبر است، برآن شدیم تا این اثر را از دیدگاه علم اعداد بررسی کنیم. هدف اصلی از این تحقیق، بررسی نظریه های مختلف صادر شده از جانب صاحب نظران و به خصوص عرفا، در زمینه علم اعداد و بالطبع علم حروف می باشد. به طوریکه از رهگذر این مطالعات به نتایجی مفید در زمینه عقاید هنراسلامی و نیز آشنایی با نوع جهان بینی هنرمند-عارف مسلمان در برخی از جنبه های آن و به خصوص در هنر نگارگری در مکتب تبریز صفوی و در نگاره معراج اثر سلطان محمد و یافتن جنبه های رمزی این آثار بپردازیم. در این خصوص سه عدد پرمعنا در علم الاعداد اسلامی، یعنی 3، 7 و 19 را به عنوان شاخص برگزیده ایم. روش یافته اندوزی این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و مطالعه موردی و به روش تاریخی انجام پذیرفته است. هم چنین از نظر هدف، تحقیقی است بنیادین که به صورت توصیفی و مقایسه ای تجزیه و تحلیل خواهد شد. مهم ترین نتیجه ای که ازاین تحقیق به دست خواهد آمد، علل تقدس علم اعداد و حروف در میان عارفان و هنرمندان اسلامی است و تعیین مفاهیم خاصی که این علوم در آثار هنراسلامی و به خصوص در نگارگری مکتب دوم تبریز و نگاره معراج سلطان محمد داشته اند و بیان مفاهیم اعداد 3، 7 و 19 در این نگاره و اینکه این نوع تفکر به چه منبعی می رسد.

یکی از ویژگی های هنر اسلامی و نگارگری ایرانی، ترسیم موضوعاتی است که مربوط به زندگی پیامبر(ص) و ائمه(ع) - به خصوص حضرت علی(ع)- است. در کتاب هایی چون خاوران نامه، احسن الکبار، حبیب السیر و ... صحنه های زیبایی از زندگی و شجاعت حضرت علی(ع) تصویر و تجسم یافته است. از آنجا که وقوف بر عناصر و اجزای یک اثر هنری، ارتباطی تنگاتنگ با مسائل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی دارد، ضروری است که پیش از تجزیه و تحلیل آثار هنری، به اینگونه مسائل پرداخته شود. این رساله بر آن است که پس از ذکر مقدمه ای درباره خاوران نامه و تبیین تاریخ هنر شیعی، به تحلیل صوری شمایل امام علی (ع) در نگاره های منتخب از برخی کتب مصوّر که بین سده نهم تا یازدهم (ه.ق) در داخل ایران نگاشته شده است، بپردازد.