با تعمق و ژرف نگری در نظام آفرینش ، در می یابیم که خداوند جهان را براساس حرکت و کار قرار داده است و سیر تکاملی موجودات را بر این پایه استوار فرموده است . از آنجا که بشر نیز جزیی از این جهان آفرینش می باشد جهت رسیدن به تکامل، ناگزیر از سپری کردن این سیر تکاملی می باشد . بدین ترتیب انسان از همان آغاز برای حفظ حیات خود و تسلط بر طبیعت ، شروع به فعالیت نمود و در مسیر طبیعی زندگی خود به این نکته پی برد که تداوم زندگی فردی او نیازمند به برقراری ارتباط وتعامل با دیگر انسانهاست و برای حفظ تعامل و تعادل اجتماعی ، تقسیم کار اجتناب ناپذیر است و تنها از این طریق است که نیازمندی های طرفین رفع می گردد . بنابراین مشاهده می شود که در زندگی چیزی مقدس تر از کار نیست . اگر کار و تلاش نبود زندگی به همان شکلی که در زمان آدم علیه السلام بود باقی می ماند . انسان تنها با کار توانسته است پایه های تمدن را بر کره خاکی استحکام بخشد ، سرزمین ها را به آبادانی و آبادی تبدیل کند ، از بذرهای کوچک، درخت ها، جنگل ها و باغ های انبوه پدید آورد . (حائری ،1378 ،11 ) تعریف کار : کار در لغت فارسی در معانی گردیدن و شدن ، رفتار و کردار ، رنج و زحمت ، ممارست، اشتغال و تمرین. استعمال گردیده است . کار در اصطلاح عبارتست از سیر و صیرورت از نقص به کمال، از قوه به فعل، از جزء به کل و از مبدأ به معاد . (ولایی ، 1378 ، 1 ) همان طور که بیان شد، با توجه به این که تنها وسیله بدست آوردن محصول و نتیجه، کار و کوشش است.این قانون، پایدار و در هیچ نقطه ای از تاریخ حیات و در هیچ یک از شئون انسانی، استثنایی ندارد. همچنین اعتقاد به پدیده بخت، شانس و تصادف نیز مختص افراد متکبری است که از روی تکبر نمی خواهند به جهل خود اعتراف کنند .(جعفری ، 1378 ، 2 ) باتوجه به نقش کار و عمل در اعتلای حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، و همچنین پدیده بیکاری که از مشکلات جدی جوامع امروزی است، (نظری ،1381 ،24 ) شاهد جایگاه والای کار در فرهنگ اسلامی می باشیم . آیات قرآنی درباره ی کار و کوشش در قلمرو حیات به قدری زیاد است که به صراحت می توان بیان کرد که اسلام دین فعالیت و کار است (جعفری ،1378 ،13 ) نه دین سستی و خمودی، پیروان خود را به کار و فعالیت وا می دارد و برخلاف برخی ادیان ، گوشه گیری و رهبانیت را ناروا می شمارد. چنان که در قرآن کریم بیش از 90 آیه در مورد عمل صالح آمده است . (نجف آبادی ، 1376 ، 40) به عنوان مثال در سوره کهف آیه 30 چنین می فرماید : إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً (30) آنان که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند ، ما پاداش آن کار نیکو را تباه نمی سازیم. با توجه به حدیث ثقلین که قرآن را ثقل اکبر و اهل بیت را ثقل اصغر معرفی کرده، می دانیم که اهل بیت مکمل قرآن و تبیین کننده آیات آن می باشند. در سیره نبوی و ائمه اطهار نیز شاهد توجه ویژه آنان به این مسئله می باشیم .با همه این شواهد بسیاری از روشنفکران، علت عقب ماندگی مسلمانان را ریشه در دین آنها می دانند. شاید بتوان علت عقب ماندگی مسلمانان را به دلیل کم توجهی به دستورات دینی شان و نهادینه نکردن آن دانست اما این که دین اسلام علت عقب ماندگی مسلمانان باشد، ادعایی غیر منصفانه و به دور از حق است. از آنجا که دین اهمیت ویژه ای در فرهنگ های مختلف دارد، تقریباَ تمامی انسان ها خود را تابع دین خاصی می دانند و طبق اوامر و فرامین دینی خود عمل می کنند ، نقش دین در زندگی انسان ها را نمی توان انکار کرد . بدین ترتیب در این پژوهش بر آن خواهیم بود تا ضمن معرفی جایگاه کار در قرآن وحدیث به توضیح وتبیین آن در دیگر کتب مقدس بپردازیم.

توجه به انسان و شناسایی اوصاف و ویژگی های انسان کامل همیشه مورد توجه مذاهب ، مکاتب و فرهنگ های گوناگون بوده و هست، عامل این گرایش نیز همان میل به کمال است که ریشه در ذات آدمی دارد و انسان را به سوی کمال می کشاند. در این بین اسلام به عنوان یک مکتب توحیدی از لابه لای آیات قرآن و سنت معصومین(ع) به معرفی انسان کامل می پردازد، دعای شریف مکارم الاخلاق امام سجاد(ع) نیز به عنوان سنت معصوم (ع) بیان کننده بسیاری از اوصاف و ویژگی های انسان کامل و ایده آل اسلامی است. این پژوهش با روش توصیفی– تحلیلی بعد از بیان مقدمه ای کوتاه از مفهوم انسان کامل و ترسیم شرایط و اوضاع سیاسی زمان امام علی بن الحسین(ع)، به بررسی ویژگی های انسان کامل در این دعای عظیم الشأن پرداخته و اصول اعتقادی ، فضایل و رذایل اخلاقی و هم چنین رابطه و تعامل او را با دشمنان و بدخواهانش به تصویر کشیده است.

2. تعریف مسئله و قوع انقلاب علمی در اوایل قرن 17 میلادی سبب شد تا برخی علم و دین را در تعارض با یکدیگر قلمداد کنند و چنین بپندارند که دین پدیده ای غیر علمی و نا کار آمد است که در پاسخ دادن به بسیاری از سوالات بشر عاجز است.محکوم کردن گالیله، کریستف کلمب و یا هاردی (کاشف گردش خون) در حصول این نتیجه بی تاثیر نبود چیزی که بیش از پیش این تعارض را تشدید می کرد نظریه ای بود به نام نظریه تکامل انواع که برخی آن را نقطه جدی آغازچالش و تعارض بین علم و دین می دانند. مسئله تکامل در حوزه معرفت دینی بسیار جنجال بر انگیز بود و بسیاری از پژوهشگران چه مسلمان و چه غیر مسلمان بر اثبات و نفی آن قلم ها فرسودند، چرا که نظریه تکامل زیستی داروین در غرب منشا تحولات عظیمی در حوزه های مختلف معرفتی شده است. معرفی اجمالی دیدگاه تکامل این نظریه با تلاش خستگی ناپذیر جان لامارک به صورت علمی مطرح شد و او در کتاب فلسفه حیوان شناسی برای نخستین بار به رد نظریات لینه پرداخت و نشان داد موجودات زنده تغییر پذیرند و از ساده به پیچیده تکامل می یابند و همچنین او معتقد به آفرینش دفعی موجودات بود یعنی اعتقاد داشت موجودات زنده خود به خود از موجودات بی جان ساخته می شوند. (احمدزاده هروی، احمدزاده هروی،1367 ،143 ،) از نگاه لامارک این پدیده ترانسفورمیشن نام دارد و پس از چند دهه که از دیدگاه لامارک گذشت چارلز داروین دیدگاه جدیدی ابراز داشت. او در کتاب اصل انواع نشان داد که گیاهان و حیوانات کنونی زمین از آغاز به صورت کنونی نبوده اند بلکه از دیگر گونه گیاهان حیوانات دیگری که هیئت دیگری داشتند و ساده تر بوده اند به وجود آمده و تحت تاثیر عوامل گوناگونی کم و زیاد شده و تنوع یافته اند ( احمدزاده هروی،1367 ،143). واکنش دانشمندان مسلمان به نظریه داروین نظریه داروین در جهان غرب بوسیله متکلمان مسیحی با واکنش های سختی مواجه گردید.اگر چه برخی از متکلمین تلاش کردند تا با شکل دهی متفاوت به نظریه تکامل بین نظریه تکامل و دین مسیحیت سازش برقرار نمایند. با گذشت چند سال از مطرح شدن این نظریه دانشمندان مسلمان نیز هر کدام به نوعی با دلایل مختلف و با توجه به تفاسیر مخصوصا تقاسیر علمی در رد این نظریه سخن ها گفته اند از جمله اینها دانشمندی است بسیار پرکار در عصر حاضر که به هارون یحیی شهرت دارد . هارون یحیی در کتابی به نام دلایل تعارض داروینیسم با قرآن که در جای جای آن با تمسک به شواهد قرآنی ضربات بسیار مهلکی را بر پیکره ی این نظریه وارد کرده است که در این پژوهش سعی بر آن است که با استخراج نظریات وی و با مطلع شدن از چگونگی کار این پژوهشگر به نقص های نظریه داروین پی ببریم. معرفی اجمالی هارون یحیی هارون یحیی در سال 1956 در شهر آنکارا پایتخت کشور ترکیه بدنیا آمد. نام واقعی او عدنان اکتار( adnan oktar) است. پاره اول اسم مستعارش به نام هارون برادر موسی است و پاره ی دوم به نام حضرت یحیی پیامبری که درست پیش از عیسی آمد و آمدن عیسی را پیش بینی کرد. او در رشته ی دانشگاهی هنر و فلسفه تحصیل کرده است. از 24 سالگی نوشتن و انتشار کتابهایش را آغاز کرد و تا به امروز بالغ بر 222 کتاب در موضوعات مذهبی، علمی و سیاسی نوشته است. در حقیقت موضوع کتابهای علمی و سیاسی او نیز به نوعی به مذهب باز می گردد. او در کتابهای علمی خود با نظریه داروینیسم که در نهایت آفرینش را زاییده یک تصادف و محصول یک تکامل تدریجی و تطابق مستمر با شرایط زیستی می شمارد در می افتد و می کوشد وجود شعوری فرا بشری را در آفرینش هستی و کائنات ثابت کند . هارون یحیی مخالف جدی تئوری تکامل داروین، مخالفان و موافقانی جدی دارد. یکی از مخالفان جدی او ریچارد داوکینز از موافقان جدی تئوری تکامل داروین است که در سخنرانی های خود عقاید هارون یحیی را غیر علمی و خنده دار توصیف کرده است. جدال هارون یحیی و ریچارد داوکینز در نهایت منجر به این شد که وب سایت داوکینز توسط دولت ترکیه مسدود گردید. آثار هارون یحیی تا به امروز شمارگانی بیش از یک میلیون نسخه از آثار هارون یحیی به فروش رفته است و به 51 زبان مختلف از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیولی، فارسی، عربی، اردو و روسی بازگردانده شده است. از کتابچه های او می توان به اسرار اتم ،شکست تئوری تکامل،واقعیت خلقت ،نیرنگ تکامل، وی در کتاب شکست تئوری تکامل ، به پاسخ به 20سوال که بزرگترین حقه در تاریخ زیست شناسی است پرداخته است. از آثار دیگر نویسنده در رابطه با مسایل قران نیز تفکر جاودانی درباره حقیقت،ایثار در راه خدا،ترک معاشرت با بی خردان ،بهشت تئوری تکامل،ارزشهای اخلاقی در قرآن،مهاجرت به خاطر خدا،توضیح ویژگی های افراد ریا کار در قرآن ،اسامی خدا،انتقال پیام و بحث در قرآن است. دلیل انتخاب این کتاب کتابهای مختلف و متنوعی در رابطه با نظریه داروین به طبع رسیده است اما دلایلی وجود دارد که کتاب"دلایل تعارض داروینیسم با قرآن" را از سایر آثار در این باب متمایز می کند ازجمله این که این کتاب موضوعات را دررابطه با مسایل ایمانی بررسی می کند و شاهد آوردن از قرآن را سر لوحه کار خویش قرار می دهد. سبک اصیل،واضح ،و سلیسی که در این کتاب و تمام کتاب های او به کار برده است همگان را قادر به درک این کتاب می کند حتی کسانی که شدیدا معنویت را رد می کنند تحت تاثیر واقعیت هایی که در این کتاب نقل شده است قرار گرفته و قادر به تکذیب حقایق معنوی آن نیستند .

پژوهش حاضر به بررسی کارکردهای اجتماعی دین از منظر قرآن و روایات می پردازد. بحث بر سر حوزه نفوذ و حضور دین در حیات بشر از جمله مباحث مهم و چالش برانگیز بین اندیشمندان دینی و روشنفکران سکولار طی چند قرن گذشته بوده است. اجمالاً دو دیدگاه در این زمینه وجود دارد؛ دیدگاهی که نقش دین را در جامعه کم رنگ جلوه می دهد و بر تفکیک دین از دنیا و سیاست از دیانت گرایش دارد و دیدگاهی که بر نقش مثبت و تأثیرگذار دین در جامعه پافشاری می کند و با طرح مسأله جامعیّت دین الاهی و آسمانی اسلام، معتقد است این شریعت، به همه ساحت های حیات انسان اعم از فردی و اجتماعی، مادّی و معنوی، دنیوی و اخروی نظر داشته و در حقیقت تنها دین است که می تواند نیاز انسان اجتماعی نیازمند قانون را تأمین کند و جز در سایه دین داری نمی توان زندگی اجتماعی سعادتمندانه ای را تجربه کرد. هدف نویسنده آن است که با روش درون دینی، به بررسی نقش و کارکردهای اجتماعی دین بپردازد و نسبت دین را با پدیده های مرتبط با جامعه بشری به داوری بنشیند. لذا در این جستار پس از بررسی مفاهیم کاربردی و اشاره ای گذرا به برخی پیش فرض های موضوع، چهار نوع از انواع کارکردهای اجتماعی دین بررسی شده که شامل تمدّن سازی، امنیّت اجتماعی، شادی اجتماعی، نظم و انظباط اجتماعی می شود. یافته های پژوهش بیانگر آن است که دین کارکردهای فراوان و نقش های بی شماری در حیات پیروان خود ایفا می کند. برای نمونه مطالعه در سیر تمدن بشری نشان می دهد که دین نقش هدایت و رهبری اجتماعی را به صورت یک جریان هدف مند بر عهده گرفته و تعالیمش را مطابق ساحت های اندیشه ای بشر تدوین نموده است. همچنین امنیّت اجتماعی از دیگر کارکردهای اجتماعی دین، بسیار مورد توجه اسلام بوده است. آیین مقدس اسلام، از همان ابتدا موضع خود را نسبت به مقوله امنیّت فرد و جامعه روشن ساخت و آن را بر بستر ناآرامی ها و درگیری های شبه جزیره عربستان نشاند و در بدترین شرایط، بهترین اصول و روش را برای حفظ امنیّت و رسیدن به آرامش برای بشر به ارمغان آورد. از دیگر کارکردهای دین، شادی اجتماعی است که به عنوان یکی از ابزارهای مهم رساندن انسان به کمال مطرح است؛ اگر چه از آن غفلت زیادی شده است. نظم و انضباط اجتماعی، از دیگر مباحثی بود که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفت. از نظر اسلام، نظم اجتماعی با توجّه به نیاز طبیعی انسان به زندگی جمعی، شکل می گیرد و تداوم آن منوط به ساز و کارهایی است که ادیان و قوانین بشری توان ارائه آن را ندارند. از نظر اسلام، جامعه زمانی که با قانون الاهی اداره شود و حاکمیّت دینی در آن برقرار باشد، روی نظم را به خود خواهد دید.

کرامت انسان از نگاه قرآن، به عنوان یک اصل آفرینش در نظر گرفته شده و در سرشت انسان تنیده شده است. خداوند متعال می فرماید: «ولَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلا». در این نگاه، کرامت با سرشت انسان عجین گردیده و نوع تغذیه اش پاکی ها است که پیوند استوار با کرامت و ارزشمندی انسان دارد و بر بسیاری از آفریده هایی که از این موهبت ها بر خوردار نیستند، برتری داده شده است. و او را خلیفه و نماینده خود در زمین قرار داده است«ِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَهَ.». این گونه شناخت و نگاه باید در همه رفتار و گفتار انسانی جاری باشد تا این که ارزش و جایگاه خودش را بشناسد. و با هر گونه رفتاری که با این اصل و نگاه که از شناحت و ارزش خود می کاهد و در تضاد است مخالفت ورزد. تا اینکه ارزش و کرامت انسانی خود را حفظ کرده باشد. در این پژوهش، دیدگاه های علامه محمد تقی جعفری و شهید آیت الله مطهری در خصوص تعریف و تبیین معنای کرامت انسانی و مسائل پیرامون آن و راهکارهای حفظ و رشد آن مورد توجه قرار گرفته است. از نظر ایشان، انسان ذاتاً دارای کرامتی خاص است که موجب ارتقاء او به مقام خلافت خداوند است و البته با تربیت یافتن در مکتب وحی می تواند کرامت را در خود رشد دهد و علائم و نمودهای آن را در خود تقویت نماید و به اصطلاح از کرامت اکتسابی برخوردار گردد. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته است و شیوه ی جمع آوری اطلاعات آن، کتابخانه ای بوده است.

این پژوهش با هدف بررسی تربیت معنوی در نهج البلاغه صورت گرفته است. تحقیق حاضر از لحاظ هدف بنیادی، از لحاظ ماهیت نظری و از لحاظ روش کیفی می باشد، که به شیوه ی تحلیلی – استنتاجی انجام شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تربیت معنوی از دیدگاه نهج البلاغه با پیروی از دستورات الهی و زدودن باطن ازصفات ناشایست و آراستن آن با صفات نیک، تحقق می یابد و دارای ویژگی های خدامحوری، پرواپیشگی، باطن گرایی، تلاش وکوشش، شهود و فنا می باشد. اهداف تربیت معنوی عبارتند از آخرت گرایی، تقوا و پرهیزکاری، وارستگی و بندگی و شناخت فطرت است.اصول تربیت معنوی در نهج البلاغه مرتبط با اصل توحید، تفکر، کرامت، تواضع گرایی، اعتدال، زهد، ولایت، محبت، احسان و اصل آزادی می باشد. روش های تربیت معنوی در نهج البلاغه در سه حیطه شناختی با روش اعطای بینش، حیطه عاطفی با روش موعظه و اندرز و حیطه رفتاری به روش های الگویی، تربیت عملی و امر بمعروف و نهی از منکر ذکر، دعا، مراقبه و محاسبه، توکل، صبر و بردباری، خوف و رجاء و توبه مورد بحث قرار گرفته است. در مجموع از نظر حضرت علی (ع)، تربیت معنوی تربیتی الهی است که دستیابی به آن مستلزم رعایت تقوای الهی و توجه به مبداء و معاد بوده و نیاز به تعقل و تفکر و سیر در آفاق و انفس و جد و جهد در جهت تصفیه نفس از رذایل و آراستگی به جمیع فضایل را دارد که حاصلش، نورانیت، صفای دل، فلاح و رستگاری و غایت آن تقرب الهی است. کلید واژه: نهج البلاغه، تربیت، معنویت، تربیت معنوی