یکی از جنبه های اعجاز قرآن که از دو دهه اخیر مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است، اعجاز علمی قرآن است. مفسران و صاحب نظران در مورد اعجاز علمی دیدگاه های متفاوتی اتخاذ کرده اند. برخی آن را به طور کامل پذیرفته اند و عده ای نیز مخالف اعجاز علمی در قرآن اند و صحت آن را انکار کرده اند. در این پایان نامه دیدگاه های طرفداران اعجاز علمی در خصوص پنج مورد از مهم ترین آیاتی که درباره آن ها ادعای اعجاز علمی شده، بررسی و نقد شده است. این پنج مورد عبارت اند از: حرکت های خورشید و جاذبه عمومی موجودات در حوزه کیهان شناسی، و همچنین نقش بادها در لقاح و زوجیت عام در حوزه زیست شناسی و تحریم شرابخواری در حوزه پزشکی . در بررسی هر مورد ابتدا آیات مورد استناد موافقان بیان و سپس با ذکرتاریخچه مختصری از آن به بیان دیدگاه های موافقان پرداخته شده است و در ادامه اگر نظر مخالفی در موارد ادعایی باشد بیان گردیده و در پایان نقد آن آمده است. در بررسی های صورت گرفته مشخص شده است که قرآن مجید کتاب علمی نیست؛ بلکه کتاب هدایت و بیان کننده احکام و معارفی است که انسان را در رسیدن به کمال و سعادت کمک می کند. وجود آیاتی در قرآن که برای مخاطب نا مفهوم باشد با ویژگی فصاحت و بلاغت قرآن درتعارض است و همچنین خلاف حکیم بودن خداوند می باشد. البته طرفداران اعجاز علمی قرآن ادعا کرده اند، آیاتی از قرآن به حقایقی علمی اشاره دارد که عرب عصر نزول قادر به درک آن ها نبوده و بشر معاصر آن ها را کشف کرده، اما بررسی ها نشان می دهد که در آن ها تطبیق ناروای دستاوردهای علمی بر قرآن صورت گرفته است. واژگان کلیدی: اعجاز علمی، حرکت های خورشید، جاذبه عمومی، نقش بادها، زوجیت عام، شرابخواری

علم جدید با داشتن سابقه ای چند صد ساله و پررمز و راز، میوه ای به نام صنعت و تکنولوژی را به وجود آورد و این تکنولوژی هر روز دریچه های تازه ای از علم را به روی انسان باز نمود. به دنبال پیشرفت علوم، محققان و اندیشمندان نیز بر تحقیقات خود افزودند و آثارشان را در معرض نقد و بررسی متفکرین و پژوهشگران قرار دادند. یکی از این آثار، کتاب قرآن و علم جدید دکتر ذاکر نائیک می باشد که با نگاهی کاملاً علمی به بررسی ارتباط آیات قرآن با علم جدید پرداخته است. و ما به ترجمه، نقد و بررسی آن می پردازیم. هدف کلی از انجام این پژوهش آشنا شدن با آثار جدید در حوزه علم و دین و همچنین تحلیل روابط بین قرآن و علم می باشد. در این پایان نامه سعی شده تا از نقدهای محتوایی، روایی و تفسیری استفاده شود. در نگاشتن این تحقیق از روش کتابخانه ای بهره جسته ایم و به این نتیجه رسیده ایم که سازگاری بین قرآن با علوم (جدید) وجود دارد و از دید روایات و تفاسیر نیز این ارتباط صادق است.

یکی از بزرگترین مشکلاتی که انسانها در طول تاریخ با آن مواجه بوده اند مسئله خرافه است. خرافه، هر اعتقاد و حکم به وجود شیء یا وجود رابطه علت و معلولی بین پدیده ها و اثرگذاری آنها است که این اعتقاد ناشی از ترس یا جهل بسیط یا جهل مرکب و خطای در برداشت و تفسیر از پدیده هاست و عقل یا نقل آن را تأیید نمی کند و به کسی که به چنین حکمی اعتقاد دارد، خرافاتی گویند. خرافه از جهت گستره مکانی (یعنی میزان شمولیت) و نیز از جهت آثار (اجتماعی، فردی، سیاسی) و نیز از جهت گستره نظری قابل تقسیم بندی به انواع مختلف است. عوامل اصلی گرایش به خرافه، «جهل» ، «وهم» و امیال کنترل نشده مانند میل به قدرت طلبی، جاودانگی و معرفت طلبی و... است. در این پژوهش به انواع خرافه و شیوه های مختلف مبارز? قرآن با خرافات یعنی دعوت به تفکر و تعقل و فراگیری علم و دانش و مبارزه با جهل و نادانی و نیز مقابله با یکایک مصادیق خرافه در عصر جاهلی مانند شرک، فال زدن ، آداب و رسوم خرافی در مورد زنان و... که در قرآن به آنها توجه ویژه گردیده، پرداخته ایم. کلید واژه ها:

چکیده مبانی امنیت اجتماعی در قرآن کریم عنوان رساله فراروی می باشد که در آن مبانی به اصول وقواعدی تعریف شده که بنای معرفتی امنیت اجتماعی بر آن اصول استوار است. این اصول عبارتند از: پایه های نظری و فکری، ارزشهای روحی و اخلاقی، روابط اجتماعی و در نهایت عدالت اجتماعی و ارتباط آنها با موضوع امنیت اجتماعی. امنیت اجتماعی در واقع آرامشی است که ترس و نگرانی را از فرد و جامعه در زندگی دنیوی و اخروی برداشته و منجر به تحکیم روابط با خود، خدا و محیط بیرونی و اجتماعی شده و همچنین تامین نیازهای ضروری و حقوق اساسی را به دنبال خود دارد. بر این اساس رساله دارای یک مقدمه و چهار فصل بوده که در بخش مقدمه دو بحث : 1- مهمترین شاخصه های تفسیر ترتیبی و موضوعی و اهمیت آنها. 2- مفهوم شناسی واژگان کلیدی رساله و بخصوص واژه امنیت در قرآن کریم بررسی شد. اما فصل اول که تحت عنوان پایه های فکری و امنیت آمده است، شامل مباحث ذیل می باشد: 1- اهمیت ساختار و شاکله فکری در قرآن کریم. 2- پایه های ساختار فکری در قرآن کریم شامل پایه فطری و پایه علمی. 3 - مهمترین عوامل شکل دهنده فکر در قرآن کریم مانند ایمان به خدا و غیب و معاد و ملائکه و کتابهای آسمانی و انبیاء. 4- نقش فکر در تحقق امنیت اجتماعی و آثار آن در این حوزه. در فصل دوم که تحت عنوان ارزشهای روحی و اخلاقی و امنیت اجتماعی می باشد به پنج مبنای اساسی تقوی- نماز- انفاق - صبر و وفای به عهد اشاره شده و رابطه آنها با مقوله امنیت اجتماعی مورد کنکاش قرار گرفته است. در فصل سوم که با عنوان روابط اجتماعی و امنیت اجتماعی آمده، دو موضوع اساسی مورد بررسی قرار گرفته است: 1- خانواده و نقش آن در تحقق امنیت اجتماعی. 2- روابط عمومی و همگانی در جامعه و اثر آن در تحقق امنیت اجتماعی که از مهمترین آنها می توان از حرمت و کرامت والای انسانی، همیاری در نیکی و تقوای الهی، روحیه برادری و اخوت، عفو و چشم پوشی از یکدیگر، خیرخواهی و عیب پوشی از یکدیگر اشاره نمود. و فصل آخر به موضوع عدالت اجتماعی و نقش آن در برقراری امنیت اجتماعی می پردازد که مهترین مباحث مرتبط با این حوزه مسئله عدالت اقتصادی و عدالت سیاسی است که تبیین خواهد شد که مهمترین شاخصه نظام اسلامی مسئله عدالت بوده و ارکان اقتصادی و سیاسی آن بر این اساس پایه ریزی می شود. واژگان کلیدی:مبانی، امنیت اجتماعی، قرآن، فکر، فطرت، عدالت .

در این رساله سه جریان مهم؛ مکتب خلفاء، زندیقان و غالیان، مورد باز شناسی قرار گرفته و آن دسته از اقدامات آنان که در زمینه تفسیر مفسران تأثیر گذار بوده، ارزیابی شده است. مکتب خلفاء، که پس از رحلت رسول گرامی اسلام(ص) در برابر مکتب اهل بیت(ع) تاسیس و بدست امویان و عباسیان(به طور عموم) توسعه یافت، در حقیقت ارائه کننده نسخه حکومتی حاکمان جور از اسلام و توجیه گر اعمال نامشروع و ظالمانه آنان بود. برخی اقدامات پیروان این مکتب، چون:تدوین و نشر حدیث، خلق تئوری عدالت جمیع صحابه، ترویج احادیث جعلی و اسرائیلی؛ از طرفی موجب به حاشیه راندن فرهنگ و تفاسیر اهل بیت (ع) در جامعه مسلمانان شده است. از طرف دیگر سبب بروز افکار وعقاید باطلی چون: جبرگرایی، تشبیه، تجسیم و رویت خداوند در میان مسلمانان شده و علاوه برآن زمینه ساز رویکرد برخی مفسران و قاریان به تفسیر اجتهادی و اجتهاد در قرائت شده است. که این خود اختلاف در برداشت از آیات قرآن کریم و در نتیجه اختلاف تفاسیر را در پی داشته است. زندیقان که از آغاز دعوت اسلامی در جامعه آن روزگار حضور داشتند، بیشتر به نظر می رسد در اواخر دوران بنی امیه و در دوران خلفای عباسی به اوج تحرکات سیاسی مذهبی خود دست یافتند. جعل و ترویج احادیث در تشبیه و تجسیم خداوند متعال و تنقیص عصمت پیامبر(ص) و در نتیجه تخریب پایه های تفسیر صحیح از آیات قرآن ، پرداختن افراطی به شعر و شاعری و در نتیجه کم رنگ شدن پرداختن به قرآن و تفسیر آن ، اعتراض بر آیات قرآن و شبهه افکنی در مضامین آنها، تنها بخشی از اقدامات آنان است که در این مجال ذکر شده است . غالیان که هیچ نسبتی با اسلام و مسلمانان نداشتند جز اینکه به آن تظاهر می کردند، با جعل حدیث، اباحی گری، ترویج عقاید باطل و تبلیغات سوء در شأن اهل بیت‏علیهم السلام زمینه‏ای را ایجاد کردند تا برخی تفاسیر و تأویلات آیات در تفاسیر شیعه، در خصوص اهل بیت‏علیهم السلام و دشمنان ایشان محصور گردد. مهمتر اینکه سبب گشتند تا برخی روایات تفسیری و تأویلی ساختگی و دروغین به جرگه احادیث اهل بیت (ع) راه یافته، که از طرفی زمینه اتهام دشمنان بر ضد شیعه را فراهم ساخته و از طرف دیگر سبب بی اعتمادی به برخی راویان و احادیث تاویلی و تفسیری ایشان شده است.

چکیده تفسیر «بیان السعاده فی مقامات العباده» نگاشته ی یکی از اقطاب متاخره ی صوفیه، سلطان محمد گنابادی ملقب به «سلطان علیشاه» است که در اوایل قرن چهاردهم، نگارش آن به پایان رسیده است. می توان گفت که این تفسیر نخستین تفسیر عرفانی شیعه است که در آن همه ی سُوَر وآیات قرآن کریم تفسیر شده است. علاوه بر این، تأویلات تطبیقی آیات قرآن بر اصطلاحات و آموزه های صوفیانه در این تفسیر بسیاربرجسته است و در میان تفاسیر عرفانی شیعه یک پدیده ی نو ظهوری است. همچنین این تفسیر به لحاظ محتوای فلسفی و عرفانی و بکارگیری اصطلاحات صوفیانه و استناد به مطالب ذوقی صِرف، در بسیاری موارد با ابهام و اغلاق قرین گشته است به طوری که درک روشن برای خواننده به سادگی حاصل نمی شود. از سوی دیگر، دیدگاهای مبالغه آمیز مفسر در باب «ولایت» و دگراندیشی های وی در باب اعتقاد به تحریف قرآن، تعدّد نزول آیات قرآن و نمادین دانستن قصّه های قرآن، بر مشکلات این تفسیر افزوده است. نگارنده، کوشیده است در مرحله اوّل مبانی و گرایش های تفسیر ی گنابادی را استخراج و در عین حفظ امانت داری به صورت دسته بندی شده و روشن در اختیار مخاطبان قرار دهد و در مرحله ی بعدی با نقد و بررسی جدّی دیدگاههای انحصاری و غالباً متأثّر از مشرب صوفی گرایانه ی وی، نشان دهد که این گونه نظریه ها در نزد متفکران و اندیشمندان شیعه و مکتب تشیع جایگاهی ندارد و انتسات آنها به شیعه پذیرفتنی نیست. این رساله در یک مقدمه و سه فصل تنظیم یافته است.در مقدمّه به روش کار نگارنده، پیشینه، ضرورت و محدودیت های تحقیق اشاره شده است. در فصل اوّل به کلیات و مباحثی همچون : تحصیلات، استادان، مشایخ مأذون و تأویلات سلطان محمد گنابادی، تاریخچه فرقه گنابادیه و اقطاب آن، پیشینه شناسی تفسیر عرفانی، مهمّترین تفاسیر عرفانی مکتوب تا قرن چهاردهم، تفسیر عرفانی شیعه در قرن چهاردهم، ویژگیهای «تفسیر بیان السعاده فی مقامات العباده»، منابع بیان السعاده، تأثیر بیان السعاده بر تفاسیر دوره های بعد و صحت انتساب تفسیر بیان السعاده به سلطان محمد گنابادی پرداخته شده است. فصل دوّم گزارشی است از مبانی زبان شناختی، مبانی عرفانی و فلسفی، و مبانی علوم قرآنی که نظرگاههای مفسر به طور تفصیلی بیان و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوّم رویکرد های عرفانی و اخلاقی، ادبی، کلامی و فقهی به بحث و بررسی گذاشته شده است و در پایان نتیجه گیری مفصلی از پژوهش پیش رو در اختیار خوانندگان عزیز قرار گرفته است. کلیدواژه ها: بیان السعاده فی مقامات العباده، گنابادی، سلطان علیشاه، مبانی تفسیر، رویکردهای تفسیری، تفسیر عرفانی، تأویل تطبیقی، ظاهر و باطن، تنزیل و تأویل، ولایت، وحدت وجود

چکیده امام صادق? از خاندان وحی و أهل بیت رسول خدا? است که همچون پدران بزرگوارش?، تفسیر و تبیین قرآن کریم را عهده دار بوده است. ایشان جایگاهی بس والا نزد مفسّران، محدّثان، فقیهان و عموم مردم داشته؛ و هزاران نفر، افتخار شاگردی در مکتب آن حضرت را داشته اند. آن حضرت، نقشی اساسی در تفسیر و علوم قرآنی داشته و روایت های بسیار در باره قرآن به ودیعه نهاده است. امام صادق? همواره از «تفسیر به رأی» بازداشته و از روش های صحیح در تفسیر قرآن استفاده کرده است. مراد از «روش تفسیر قرآن»، عبارت است از: بهره گیری از منبع یا منابع خاص، با کمک ابزار مورد نیاز برای تفسیر قرآن، با هدف روشن ساختن معنی و مقصود آیات قرآن. مراد از «منبع»، عبارت است از دلایل نقلی قطعی – همچون قرآن و سنّت – و دلایل غیر نقلی قطعی – همچون دلیل قطعی عقلی، دلیل قطعی علوم تجربی و الهامات الهی - . نیز مراد از «ابزار»، عبارت است از دانش هایی که در کنار منابع – همچون ادبیات، لغت، اصول دین، اصول فقه، فقه، تاریخ، جغرافیا و... – به عنوان ابزار در خدمت مفسّر قرار می گیرد. برخی از روش ها که امام صادق? در تفسیر قرآن از آنها استفاده کرده، عبارت است از: 1- روش تفسیر قرآن به قرآن؛ که برترین و شریف ترین روش بوده و عبارت است از توضیح و کشف مقاصد و مدالیل آیه ای به وسیله ی آیه یا آیات دیگر. 2- روش تفسیر قرآن به سنّت؛ که برترین و شریف ترین روش پس از روش قرآن به قرآن بوده و عبارت است از توضیح و کشف مقاصد و مدالیل آیه ای به وسیله سنّت رسول خدا? و أهل بیت ایشان?. 3- روش تفسیر عقلی؛ عبارت است از استفاده از عقل برهانی و قراین عقلی، برای کشف أحکام شرعی و حقایق آیات قرآن. 4- روش تفسیر اشاری؛ عبارت است از انتخاب نکته، یا نکات مخفی در بطون آیات که در ظاهر ألفاظ آیه بدان تصریح نشده؛ ولی با گذر از ظواهر ألفاظ و أخذ به باطن، به دست می آید. تفسیر معصوم? بر اساس الهامات الهی، از حجیّت برخوردار است؛ ولی الهامات غیرمعصوم، حجّت نیست. البته تفسیر اشاری که از سوی غیرمعصوم، آن هم با رعایت ضوابط خاصّ صورت می پذیرد، قابل پذیرش است. 5- روش تفسیر علمی؛ عبارت است از بهره گیری و استخدام علوم اطمینان آور تجربی – به عنوان منبعی خاصّ در کنار سایر منابع – برای فهم بهتر اشارات علمی آیات قرآن. امام صادق? گاهی همزمان از دو یا چند روش از روش های یاد شده برای تفسیر یک آیه استفاده کرده است که امروزه از آن به عنوان «روش تفسیر جامع» یاد می شود. در این رساله، به نمونه هایی از روش های یاد شده در روایات تفسیری امام صادق? اشاره شده است. کلید واژگان: 1- امام صادق?، 2- تفسیر، 3- روش های تفسیری، 4- روش های تفسیری امام صادق?.

یکی از آسیب های روایات تفسیری، نفوذ اندیشه ها و باورهای وارداتی بیگانه و غیر اسلامی به ویژه یهودی در میان فرهنگ و آموزه های ناب و اصیل اسلامی است که از آن با عنوان اسرائیلیات یاد می شود. مفسران مسلمان در مواجهه با این روایات و نقل و نقد آن ها یکسان عمل نکرده و عملکردهای متفاوتی داشته اند. علامه طباطبایی( ره) در تفسیر المیزان جز در مواردی اندک، از نقل اسرائیلیات احتراز نموده و با بهره گیری از معیارهایی ویژه نظیر عرضه به قرآن، سنت قطعی، تاریخ و علم، به نقد وردّ این روایات مبادرت کرده است. مخالفت با شخصیت و عصمت پیامبران از مهمترین معیارهای علامه در تشخیص روایات اسرائیلی به شمار می رود. در این پژوهش که در سه فصل گردآوری شده است به شیوه برخورد علامه طباطبایی با روایات اسرائیلی و معیارهای ایشان در شناسایی اسرائیلیات اشاره شده است.

در این تحقیق، علم فعلیِ (بالفعل) حضوریِ امامان معصوم(ع) به همه اشیاء، از منظر عقل ، کتاب و سنت مورد بررسی قرار گرفته است. از منظر عقل، ابتدا امکان دستیابی بشر به امور غیبی اثبات گردیده وسپس با سه دلیل ثابت شده که امامان معصوم(ع) دارای چنین علمی می باشند. دلیل عقلی اول، مبتنی بر صادر اول بودن امامان(ع) است. دلیل دوم ازطریق سیر تکاملی و رسیدن به بالاترین درجات تجرد بوده و دلیل سوم بر ویژگی مورد اتفاق امام(ع) نزد شیعه ، یعنی کامل ترین انسان بودنِ آنها مبتنی است. سپس آیاتی از قرآن کریم که دلالت بر چنان علمی دارند و به مدد روایات، بر ائمه اطهار(ع) منطبق شده اند، بیان گردیده و آنگاه با بیان بیش از چهارصد روایت اثبات گردیده که مستند روائی علم امام(ع) به همه وقایع گذشته و حال و آینده، بسیار بالاتر از حد تواتر می باشد. و در پایان چندین شبهه پیرامون علم امام(ع) تحلیل و نقد شده است.

روایات تفسیری بر جا مانده از پیامبر(صلی الله علیه وآله) واوصیای گرانقدرش یکی از منابع معتبر تفسیری ومطمئن ترین راه برای دست یافتن به بخشی از معانی قران می باشد،لذا بی گمان سخنان تفسیری آن بزرگواران میرارثی است گرانقدر ومورد نیازهر مفسری،اما متاسفانه آمیخته شدن این گونه روایات به آفات وآسیب هایی، بایسته بودن مطالعه وتنقیح این گفته های گهر بار را ،آشکار می سازد. پژوهش حاضردر راستای این هدف، روایات تفسیری امام صادق (علیه السلام)رادر جزء بیست ودوم (بخشی از سوره احراب،سوره سبا،سوره فاطرو بخشی از سوره یس) از کتب رواِیی نورالثقلین و البرهان مورد مطالعه وبررسی قرار داده است. در این نوشتار به پرسش هایی چون: روایات تفسیری امام صادق (علیه السلام)چه میزان از آیات را تشکیل می دهد؟روایات تفسیری امام صادق (علیه السلام)از حیث سند دارای چه وضعیتی هستند؟ چند درصد از آن ها دارای سند معتبر وچه درصدی دارای سند غیر معتبر است؟ روایات تفسیری دارای چه کاستی هایی هستند ودچار چه آفت هایی شده اند؟برخی از پرسش هایی بوده است که در این نوشتار به آن پرداخته شده است. در کوتاه سخن باید گفت که: از186آیه موجوددر جزء بیست ودوم، فقط ذیل50آیه آن از امام صادق «علیه السلام»، روایات تفسیری نقل شده است.از173 روایتی که ذیل این آیات وجود دارد حدود 45 درصد آنها دارای سند معتبر هستند وبقیه روایات از ضعف سند برخوردارند ولی بررسی متن روایات بیانگر این موضوع بوده است که صرف ضعف سند نمی توان حکم به جعل روایات نمودوآنها راکنار گذاشت.جامع نبودن ، ضعف سندو درآمیختگی تاویل وتفسیر، ظاهر وجری وبطن و...ازجمله آفت ها و کاستی های روایات تفسیری به شمار می آید. این پایان نامه که با عنوان « بررسی روایات تفسیری امام صادق (علیه السلام) در جزءبیست و دوم قران کریم» جمع آوری شده، در چهارفصل به شرح زیر تنظیم شده است: الف : بررسی سندی ودلالی احادیث تفسیری بخشی از سوره احزاب آیات (33-73) ب : بررسی سندی ودلالی احادیث تفسیری سوره سبا آیات (1-54) ج : بررسی سندی ودلالی احادیث تفسیری سوره فاطر آیات (1-54) د : بررسی سندی ودلالی احادیث تفسیری بخشی از سوره یس آیات (1-18) کلید واژه ها : تفسیر روایی، تفسیر روائی امام صادق(علیه السلام)، روایات تفسیری، بررسی سندی ودلالی احادیث.

چکیده : قرآن کریم کتاب هدایت انسان به سوی سعادت و کمال است. و یکی از شناخت های لازم برای رسیدن به سعادت و کمال، شناخت باری تعالی و نام ها و اوصاف اوست. ذکر نام های خداوند در قرآن نیز در راستای همین هدف کلی بوده است. اسماء الهی به صورت های گوناگونی در قرآن ذکر شده اند. در این رساله، دسته ای از اسماء الهی مانند « السَّمیعُ الْبَصیرُ » و « الْعَزیزُ الْحَکیمُ » که پشت سر هم ذکر شده اند، اسماء متوالیه الهی نامگذاری و بررسی شده است. در قرآن کریم 72 ترکیب، همانند دو ترکیب یاد شده وجود دارند که همگی در این رساله بررسی شده اند. پرسش اصلی رساله این است : « اسماء متوالیه الهی به چه معنا و هدفی در قرآن ذکر شده اند؟ » به همین سبب، روش مورد استفاده، روش تفسیری قرآن به قرآن همراه با تحلیل سیستمی آیات بوده است. برای این منظور، اقدامات ذیل انجام شده است : 1- نقل آیاتی که ترکیب واحدی از اسماء متوالیه الهی در آن ها ذکر شده اند، 2- واژه شناسی اسماء مورد نظر بر اساس منابع لغت، 3- تدبر در آیات به هدف کشف مناسبت اسماء متوالیه ذکر شده در آن ها با محتوای آیات و کشف غرض هدایتی مشترک در آن ها، 4- بیان سبب تقدم و تأخر در اسماء مورد بحث، 5-بررسی تفاسیر و عملکرد آن ها در تفسیر آیات مربوطه ( حدود یک صد و پنجاه تفسیر ). در این ضمن، پرسش های فرعی دیگری برای نخستین بار مطرح، و در باره آن ها نظریه پردازی شده است. مانند بحث از ترکیبات معکوس، چون « علیم حکیم » و « حکیم علیم » و تفاوت آن ها. در این رساله همچنین، دو نظریه به اثبات رسیده است. یکی از آن ها در باره وجود غرض هدایتی مشترک در تمام آیاتی است که ترکیب واحدی از اسماء متوالیه الهی در آن ها ذکر شده اند. و دیگری درباره سبب تقدم و تأخر اسماء متوالیه الهی بر یکدیگر است. بررسی تمام ترکیبات اسمائی نشان می دهد که یا ظهور اسم اول مقدمه ای برای ظهور اسم دوم است، و یا تقدم اسمی بر اسم دیگر به جهت یادآوری یا یادآوری همراه با رفع یک توهم می باشد. واژگان کلیدی : اسماء متوالیه الهی، صفات خداوند، پشتیبانی از دین و مومنین، ترکیبات اسمائی، ترکیبات معکوس، تقدم و تأخر اسماء متوالیه الهی

خداوند قرآن کریم را به عنوان آخرین کتاب آسمانی برای هدایت نسل ها و رسیدن به کمال وسعادت فرو فرستاده و برای رسیدن به این هدف، تبیین و تفسیر قرآن را از وظایف پیامبر اکرم? برشمرده تا معارف آن برای همگان روشن سازد. رسول خدا? نیز رسالت خود را در تبیین و تفسیر قرآن کریم به اهل بیت خویش واگذار نموده و ایشان را در معیت همه جانبه قرآن معرفی کرده است. قرآن کریم شامل معارف ظاهری و باطنی است و گستره عظیمی را شامل می شود و طبق روایات، همه مراتب فهم آیات و آگاهی به رموز و اسرار وحی و معرفت و تفسیر کامل قران تنها در اختیار معصومین? قرار داشته و در انحصار آنان می باشد و دیگران از معرفت ظاهری قرآن و مراتبی از معرفت باطنی برخوردار هستند. این رساله با توجه به روایات تفسیری معصومین? و بیان نمونه هایی در موضوعات و معارف مختلف قرآن، در صدد اثبات معرفت خاص ایشان به قرآن بوده، نشان می دهد که اهل بیت پیامبر? به دلیل اتصال به وحی و دارا بودن علم لدنی، تفاسیری که ارائه می دهند نیز به فراخور علم ایشان، از گستره وسیع و معارف والایی برخوردار است. هدف رساله اثبات دانش گسترده اهل بیت? درباره معارف قرآن و دانش تفسیری اهل بیت? است که دیگران راهی برای درک و فهم آن جز از طریق ایشان ندارند. با توجه به روایات می توان دو معنی متمایز غالب برای بطون آیات در نظر گرفت: باطن قرآن معانی و معارفی است که خداوند از آیات اراده کرده است، ولی دلالت آیات بر آن معانی بر مبنای قواعد ادبی و اصول عقلایی محاوره آشکار نیست تا فهم آن برای همگان میسر باشد، بلکه دلالت آیات برآن، راز و رمز ویژه‏ای دارد که تنها خدا، پیامبر? و امامان معصوم? از آن آگاهند و راه پی بردن دیگران به آن‏ منحصر به فراگیری از راسخان در علم است. معنای دیگر اشاره دارد به لایه های معنایی آیات که غیر معصوم با استمداد از معصوم وتدبر و صفای باطن به برخی از سطوح رویی آن دست می یابد که در برخی روایات به آن اشاره شده است. این معنی در حقیقت الغای خصوصیت است که مفسران به آن دسترسی دارند. بر پایه عقاید شیعیان، سنت بجای مانده از امامان شیعه، همسنگ سنت خود پیامبر? و تالی تلو ثقل اکبر، قرآن کریم است. پیامبر? و اهل بیت? مخاطبین اولی و اصلی قرآن بوده و با حقیقت قرآن و علم و فهم آن آشنا هستند و بعد از رسول خدا?، اهل بیت? والاترین و آشناترین افراد به معارف قرآن هستند، اهل بیت? مفسران مورد تأیید الهی اند که می توانند اهداف و مقاصد قرآن را آن طور که باید وشاید به انجام برسانند. بنابراین برای شناخت معارف قرآن و تفسیر صحیح آن، باید از مخاطبان اصلی آن استمداد کرد و بدیشان مراجعه نمود. آیات و روایات بسیاری بیانگر علم و دانش گسترده و جامع اهل بیت? نسبت به همه علوم، از جمله علوم و معارف قرآنی است. از مجموع آیات و روایات به دست می آید که اهل بیت? نه تنها احاطه کامل به قرآن داشته، دارای علم تفسیر و تأویل قرآن بوده، بلکه علوم ایشان فراتر از قرآن است و به تمام کتب آسمانی گذشته آگاهی کامل داشته و گستره علم ایشان فراتر از آن است.در بررسی احادیث و بیانات تفسیری اهل بیت? به این نتیجه دست می یابیم که ایشان با توجه به ویژگی خاص و برخورداری از علوم وراثتی از پیامبر اکرم?، الهامات الهی، علم غیب و مقام عصمت، به تبیین و تفسیر آیات پرداخته اند به گونه ای که دیگران توانایی چنین فهم و تفسیری را ندشته، از آن محرومند. تفسیر معصومین? به دلیل گستردگی و عمق معانی و ارتباط و اتصال آموزه های این خاندان به وحی، مختص به ایشان است به گونه ای که دیگران توانایی چنین فهم و تفسیری را ندارند. درک مراد اصلی آیات، فهم دقیق و غیر قابل خطا از بطون قرآن، تأویل صحیح آیات متشابه، بیان مصادیق باطنی برای آیات قرآن و بیان جزئیات بیشتری از عوالم غیر محسوس و اخبار غیبی فقط منحصر به معصومین? بوده و از ادراک و توان فهم عموم خارج است و غیر معصوم هرچند در قرآن و الفاظ قرآن بیندیشد، به آن دست نمی یابد.

مسأله ی تعارض احکام ارتداد و جهاد ابتدایی در اسلام با آیه ی «لااکراه فی الدین» از مهمترین مسائلی است که امروزه در مجامع علمی و دانشگاهی مطرح و در این پژوهش به آن پرداخته شده است. با توجه به وحیانی و قدسی بودن قرآن کریم و ارتباط معنادار و حکیمانه ی آیات قرآن یکی از بهترین راه حل های پرداختن به این مسأله، بررسی این آیه در متنی است که در آن قرار گرفته و از آن به نام معناشناسی آیه ی لااکراه یاد می کنیم. این معناشناسی در چهار ساحت مفردات، گزاره ها، سیاق و آیات و روایات مرتبط صورت می گیرد. بر اساس معناشناسی آیه ی لااکراه اولاً خداوند جعل هر امر مکروه در دین خودش را (نه هر دینی) حقیقتاً نفی نموده و ثانیاً هر گونه اکراه درونی بر پذیرش هر دینی (الهی یا غیر الهی) را غیر ممکن دانسته و ثالثاً از اکراه بیرونی و عملی در قلمرو دین الهی (با سلسله مراتب آن) نهی کرده است و بدیهی است که نفی اول و نهی اخیر شامل ادیان غیر الهی مثل ادیان شیطانی، طاغوتی و مشرکانه نمی شود و البته هیچ یک از این حالات مغایر با اراده و اکراه الهی بر حاکمیت دین خود نیست. خداوند اراده فرموده دین خود را حاکمیت ببخشد و مومنان را در زمین حاکم نماید و حاکمیت دین الهی به معنای پذیرش آن توسط همه ی انسان ها نیست. احکام کیفری مرتد با آیه ی لااکراه تعارضی ندارد زیرا اساساً ناظر به انگیزه ها و اهداف شومی مثل افساد، فتنه گری، اضلال، انحطاط و برهم زدن نظم و آرامش و امنیت فکری و عقیدتی جامعه ی اسلامی است که از شمول آیه ی لا اکراه خارج شده و تحت شمول آیات دیگری از قرآن قرار می گیرد که مستلزم برخورد با فتنه گر و مفسد است. جهاد ابتدایی هم با آیه ی لااکراه تعارضی ندارد زیرا برای اکراه در دین نیست بلکه مقید به قیودی مثل تعدی و فتنه گری و برای حاکمیت یافتن دین خدا و سیطره ی آن و اکراه علی الدین (نه اکراه فی الدین) است به این معنا که دین خدا باید در جهان حاکم باشد گرچه کافران یا مشرکان از این حاکمیت و غلبه کراهت داشته باشند و اکراه در دین خدا امری درونی است که هیچ گاه چنین اکراهی واقع نمی شود تا با آیه ی لا اکراه مغایر باشد.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرش روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات و ردّ احادیث سهو النبی از سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابع حدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابع در بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابر مستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.

روایات علوی از مهمترین روایت های تفسیری موجود در میراث حدیثی مسلمانان است که مورد استفاد? مفسران و قرآن پژوهان بوده اند. در میان این روایات، احادیث صحیح و غیر صحیح و نیز روایات تفسیری و غیر تفسیری وجود دارد که هدف از این پژوهش تفکیک و تمایز بخشی از آنها از یکدیگر است. برای این مقصود ضمن بیان اصطلاحات و مفاهیم کلیدی، روایات تفسیری جمع آوری شده در جلد دوم کتاب مسند الإمام علی (علیه السلام) (اثر سید حسن قبانچی) از سور? عنکبوت تا پایان قرآن کریم مورد بررسی و تحقیق سندی و دلالی قرار گرفته است. پس از ترجم? روایت و منبع شناسی و تخریج آن، رجالِ سند و اتصال آن بررسی شده و متن روایت از جهت دلالت تفسیری یا تأویلی با تأکید بر دیدگاه برخی مفسران مورد توجه بوده است. از مجموع250 روایت بررسی شده، تعداد 16 روایت صحیح تفسیری وجود دارد.

چکیده رساله ی حاضر با عنوان « بررسی تطبیقی علائم حتمی ظهور در روایات فریقین»، نشانه های حتمی ظهور امام زمان(عج) را در روایات فریقین به صورت تطبیقی بررسی نموده و مشترکات و موارد افتراق آن ها را روشن ساخته و به این سوال پاسخ داده که؛ علائم حتمی و مصادیق مشترک و افتراقات روایات نشانه های حتمی ظهور در منابع فریقین چیست؟ در نهایت بدین نتیجه رسیده؛ از میان 1439حدیثِ مباحث مهدویت، 17 حدیث در تقسیم نشانه ها به حتمی و غیر حتمی نقل گردیده و تعداد پنج نشانه( یمانی بر اساس دو حدیث، سفیانی طبق 13حدیث، خسف بیداء در دو حدیث، قتل نفس زکیه در چهار حدیث و ندای آسمانی در پنج حدیث،) با قید حتم تصریح شده است. روایات فریقین در اصل وقوع این پنج نشانه،همسان بوده و موارد فراوانی در جزئیات این پنج نشانه نیز همسان هستند، لکن برخی روایات حاکی از جزئیات وقایع، متفاوت اند مانند نام یا القاب یمانی که در فریقین تعبیر به یمانی و منصور شده، ولی تنها در منابع اهل سنت تعبیر به قحطانی شده است. این نوشتار، علاوه بر تبیین موارد اشتراک و افتراق روایات فریقین، روایات ناسازگار و ناهمگون با مشترکات فریقین را مشخص، و در برخی موارد، مورد نقد قرار داده است مانند روایات ظهور یمانی پس مهدی(عج) که مورد نقد قرار گرفته است.

از جمله آیات بحث بر انگیز میان مفسّران و دانشمندان علوم قرآن که در مورد روز قیامت و چگونگی حال انسان ها در آن زمان و مکان، سخن به میان می آورد آیه 71 سوره مریم می باشد و همواره معنای آیه یاد شده و معنی کلمه «واردها» که به معنی ورود و مشرف شدن همه انسان ها به جهنم است، موافقان و مخالفان زیادی داشته است؛ چراکه آیه برطبق تفسیر مفسران و روایات، در بردارنده ی ظاهری شگفت است، از ورود همه مردم چه خوب و چه بد به جهنم خبر می دهد. در تفسیر آیه 71 سوره مریم، مفسرین هر کدام از روش های مختلف کمک گرفته اند و همین روش های مختلف باعث به وجود آمدن اختلاف در معنای کلمه «واردها» درآیه مذکور شده، برخی قرآن را منبع مهم، قرار داده اند و روششان قرآن به قرآن شده و برخی از روایات بهره گرفته اند، که روش آن ها قرآن به روایات شده، عده ای هم از عقل به عنوان ابزار کمک گرفته اند، که روششان قرآن به عقل شده. برخی با کمک روش های یاد شده، کلمه «واردها» را به معنای اشراف بر جهنم دانسته اند، در صورتی که اکثر مفسران با استفاده از روش های قرآن به قرآن و روایی و عقلی معتقدند: این کلمه به معنای دخول همه(چه مومن و چه کافر) به جهنم می باشد، امّا آتش بر کسانی که تقوای الهی را در دنیا پیشه کرده اند، سرد می شود. درنتیجه این تحقیق که به روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانه ای جمع آوری شد بر آن است، تا گامی درجهت نزدیک شدن به مراد واقعی خداوند در این آیه با بررسی روش شناسی مفسران فریقین و انتخاب روش صحیح در تفسیر این آیه، برداشته باشد. و به نظر می رسد روش صحیح، جمع هر چهار روش قرآنی و روایی، عقلی و عرفانی و در واقع روش اجتهادی یعنی کنار هم قرار دادن همه منابع لازم تفسیر یک آیه (آیات، روایات، عقل...) می باشد. با توجه به بررسی های صورت گرفته همه داخل آتش می شوند، اما با توجه به اعمالی که دارند از آن می گذرند در نتیجه مومنانی که آتش با آن ها هیچ سنخیتی ندارد به راحتی از آن خارج می شوند در واقع، طبق برخی روایات(روش روایی) این مکان محل حسابرسی اعمال است(جایگاه عدل الهی) که در برخی روایات با نام صراط آمده؛ چراکه این مکان به اصحاب خود آگاه(اهل آتش) و آن ها را از بقیه جدا می سازد.

ابوجعفر؛ محمد بن علی بن حسین بابویه قمی؛ معروف به شیخ صدوق یکی از بزرگ ترین محدّثان و اندیشمندان و از تأثیر گذارترین دانشمندان جهان اسلام می باشد. شیخ طوسی در باره جلالت قدر او می نویسد: «ابوجعفر...، عالمی بلند مرتبه، حافظ، آگاه به فقه و حدیث و رجال است.» زندگی آن دانشمند تلاشی پیگیر و مداوم در دست یابی به ذخایر حدیثی ائمه، شرح و بسط آن و حفظ کیان شیعه از انحرافات درونی و خطرات بیرونی است. امکان دارد خواننده نقّاد و نکته سنج این نگارش در مقایسه فصل آغازین این فصل با نگارش های مشابه به تطویل و تفصیل آن خرده بگیرد. در زدودن این تردید باید به این سخن اشارت کنم که دلایل زیر مرا وادار به این امر نمود: نخست آن که هر چند موضوع بحث شیخ صدوق و اخبار منتقله و علل و پیامدهای آن است، امّا توجّه به فرضیه های رساله خود بهترین دلیل بر طولانی شدن این فصل است: نقش مسافرت های صدوق، اساتید اهل سنّت و جامعه پیرامونی و اوضاع و احوال فرهنگی و اجتماعی عصر وی از جمله علل اخبار منتقله در آثار صدوق است که در این فصل از آن بحث شده و اطلاعاتی برای تحلیل در فصول بعد مهیا شده است. از این روی چاره ای جز پرداختن به این مهم در این فصل نبوده است. دوم آن که در مواردی در زندگی پر نشیب و فراز صدوق اطّلاعات تاریخی ناهمگون و گاه متناقض همچون تولّد و حتی توثیق این بزرگمرد وجود دارد. نویسنده ناچار به بحث و بررسی آن پرداخته تا تحلیل و توصیفات بعدی او بر مبنای اطلاعات واقعی و قابل دفاع شکل گیرد.

احادیث معنون لیس منی احادیثی هستند که معصومان در آنها اشاره به رفتارهای خاصی کرده اند و فرموده اند که هر کس این رفتار ها را انجام دهد از ما نیست که عبارت لیس منی در انها به معنای لیس من شیعتی می باشد یعنی از شیعیان من نیست و شیعه نیز در نظر معصومان پیروان حقیقی آنها می باشد

قرآنیان شیعه نام جریانی است که با تکیه بر وحدت امت اسلامی و شعار بازگشت به قرآن، در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، تحت تأثیر اندیشه های اصلاحی سید جمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی، توسط یکی از شاگردان ایشان به نام سید اسدالله خرقانی شکل گرفت و به وسیله‏ی چهره های دیگری همچون: شریعت سنگلجی، یوسف شعار، برقعی، قلمداران و حسینی طباطبایی ادامه یافت. این گروه که قرآن را در بخش اعتقادات کافی و بی نیاز از سنت می دانند، با کم رنگ کردن نقش سنت، برخی از اعتقادات شیعه ازجمله: امامت، شفاعت، توسل، زیارت و ... را به نقد کشیده اند. در این پژوهش دیدگاه های قرآنی و حدیثی ایشان موردنقد و بررسی قرار گرفته است.

چکیده این رساله با عنوان برررسی, ترجمه و تحلیل احادیث تفسیری امام صادق (ع) در جزئ بیست و هشت قرآن ودر سه فصل تنظیم شده است که در فصل اول به کلیات بحث پرداخته شده است و مفاهیم و اصطلاحات به کار رفته در این تحقیق تعریف شده است در فصل دوم احادیث تفسیری امام صادق (ع) از کتب تفسیری جمع آوری و سپس منبع یابی شده است در مرحله بعد احادیث ترجمه شده و سند آنها مورد بررسی رجالی قرار گرفته است و همچنین متن این احادیث نیز شرح داده شده است در شرح متن حدیث نیز از آیات قرآن, احادیث پیامبر و ائمه طاهرین و کتب لغت و همچنین کتب شرح الحدیث استفاده شده است و در فصل سوم رجال احادیث به کار رفته در این رساله مورد بررسی رجالی قرار گرفته اند. در مجموع 205 حدیث مورد بررسی قرار گرفته است که از میان آنها 16 حدیث از لحاظ سندی صحیح می باشد. مابقی جزئ احادیث ضعیف طبقه بندی می شوند و به غیر از10 حدیث مابقی احادیث از لحاظ متن, استوار و متقن می باشند

با عنایت به حدیث شریف متواتر «ثقلین»، جایگاه رفیع احادیث به عنوان تالی تلو قرآن کریم، در هدایت به سوی صراط مستقیم عبودیت خدای متعال آشکار است و در بین احادیث، دسته ای از احادیث که «احادیث قدسی» نامیده می شوند، جایگاه خاص خود را در این مسیر دارا هستند و از لطافت و معنویت خاصی برخوردارند و در آنها رشحات عالم غیب جلوه گر است. از دیرباز، محدثین در کتب حدیثی خود، به احادیث قدسی پرداخته اند و در مجموعه کتب اربعه حدیثی شیعه: «کافی»، شامل: اصول، فروع و روضه، «من لا یحضره الفقیه»، «تهذیب الاحکام» و «استبصار» که معتبرترین کتب حدیثی است، و به ویژه در افضل آنها، «کافی» شریف، احادیث قدسی فراوانی آورده شده است و شارحان کتب اربعه نیز، به شرح این احادیث شریفه همت گماشته اند؛ تحقیق پیش رو تحت عنوان «بررسی احادیث قدسی در کتب اربعه شیعه»، در این راستا تهیه شده و با هدف تأکید بر اهمیت احادیث قدسی و بررسی سندی و دلالی آنها، به تعریف حدیث قدسی، پیشینه کتب مستقل، کتاب شناسی و سپس، بیان سند، متن، ترجمه و شرح احادیث قدسی مذکور می پردازد و مشخص می سازد که هر سه مولف بزرگوار کتب اربعه: شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی رحمهم الله، به ذکر احادیث قدسی اهتمام کرده اند و بیشترین تعداد احادیث قدسی در مجموعه کتب اربعه در «کافی» است، و نیز تعریف حدیث قدسی، و تنوع سندی و موضوعی احادیث مطرح شده را تبیین می نماید. در این تحقیق مشخص می کنیم که حدیث قدسی چگونه تعریف می شود و تعداد احادیث قدسی در کتب اربعه به چه میزان است، و نیز وضعیت سندی و دلالی و همچنین ترجمه احادیث را تبیین می کنیم.

کتاب «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» نوشته دکتر جواد علی مفصل ترین اثری است که تاکنون درباره مردمان شبه جزیره عرب پیش از اسلام نوشته شده است. تا پیش از او، مفسران به گزارش روایات اخباریان بسنده کرده و نقد و تحلیلی شایسته از آن ارائه نداده اند. به علاوه، همین اندازه نیز ناقص و بدون جست و جوی کامل صورت گرفته است. مولف در این کتاب افزون بر گزارش و تحلیل روایات اخباریان در کتاب های مختلف تاریخی، تفسیری، لغوی و ...، به انعکاس مطالعات خاورشناسان و باستان شناسان در این باره پرداخته و ضمناً به شواهد قرآنی فراوانی استناد می کند. بهره گیری از حاصل مطالعات یاد شده، تلاشی بی نظیر در بین مفسران و عرصه ای تازه است که به ما در فهمی تاریخی و کامل تر از آیات قرآن یاری می دهد. در این نوشتار ضمن دسته بندی شواهد یاد شده، در فصولی به تحلیل و بررسی دیدگاه جواد علی در باره آیات مذکور می پردازیم. آیات مربوط به الله و رب، اهمیت بتان و شفاعت خواهی از آنان، بتان زمان نوح (ع)، بت های سه گانه لات و عزا و منات، جن، کهانت، صابئان و حنیفان، مرگ و رستاخیز، احکام، اخلاق، اقتصاد، مثال های مردمان عصر نزول و واژه شناسی موضوعاتی است که پس از بیان کلیات و نیز معرفی المفصل و نویسنده آن، در فصول این پایان نامه شواهد قرآنی مربوط به آنها بررسی می شود.