رساله حاضر پژوهشی است در باب " استدلالهای زبان بنیاد در کتاب مواقف " . مفهوم " استدلال زبان بنیاد " در فلسفهء تحلیل زبانی مورد توجه قرار گرفته است و فیلسوفان زبانی معتقدند که استدلال مذکور در آثار حکیمان گذشته مصادیق فراوانی دارد. رساله از دو فصل تشکیل شده است : در فصل اول، که " مقدمه ای بر فلسفه تحلیل زبانی " نام دارد، بطور مختصر آراء متفکرانی چون برتراندراسل، لودویک ویتگنشتاین (متقدم و متاخر)، رودلف کارناپ و گیلبرت رایل مطرح گردیده و از مبانی فلسفهء زبانی سخن رفته است . در مدخل فصل دوم (با استفاده از مطالب فصل اول) مفهوم "استدلال زبان " توضیح داده شده است و در فصل دوم ده استدلال زبانی از کتاب " مواقف " انتخاب و با شرح و تفصیلی مناسب ارائه گردیده است . و در ضمیمهء پایانی رساله چهار استدلال زبانی دیگر معرفی شده است که درکتاب مواقف نیامده اند اما ذهن با ملاحظهء آنها قدرت بیشتری در شناخت مصادیق استدلالهای مذکور بدست می آورد. نتیجهء کلی تحقیق حاضر آن است که فیلسوفان و متکلمان مسلمان نیز به زبان توجه داشته اند و برخی مطالب را (خواه بصورت پرسشی اظهار شده باشد و خواه خبری) مهمل و بی معنی دانسته و پاره ای از رهزنی ها و رهنمایی های زبانی را متذکر شده اند و خلاصه آنکه دربرخی از استدلالهای خویش از مبادی زبان شناختی خاصی سود جسته اند. در تحقیق حاضر (مانند هر تحقیق مصداق یاب دیگر) ابتدا به تبیین و تشریح " مفهوم کلی " (استدلال زبانی) پرداخته شده و در مرحلهء بعد با تامل در کتاب مواقف مرحوم ایجی مواردی (به عنوان مصادیق آن مفهوم کلی) نشان داده شده است و در هر مرحله با فیش برداری از منابع مختلف و جمع بندی مطالب ، رساله مسیر منطقی خود را طی نموده است .

موضوع این رساله تعیین مصداق در فلسفه اولی است . مراد از تعیین مصداق شناخت مصادیق مفاهیم متافیزیکی است . به سخن دیگر وقتی از تعیین مصداق می پرسیم، حقیقتا" پرسیده ایم آیا می توان جامه های متافیزیکی چون علت ، معلول، حادث ، قدیم، مجرد، مادی، جوهر،عرض را برتن اشیاء و حوادث این عالم پوشاند . یا متافیزیک اساسا" روشی برای پوشاندن این جامه ها بر تن اشیاء ندارد. پاسخ این رساله به پرسش مذکور منفی است . در این حال متافیزیسین ها هیچ سخن حملی درباره جهان حاضر نمی توانند ادعا کنند و همه مدعیان آنهالزوما" صورت شرطی دارد . این مسئله دنباله های فراوانی برای متافیزیک دارد. از جمله اینکه متافیزیسین ها نه می توانند به اثبات وجود شیئی کامیاب شوند و نه می توانند جهان کنونی را تبیین معقول و ضروری نمایند. مثلا" بگویند ربط حادث به قدیم چگونه است .

در فلسفه اسلامی رئالیسم ساده در مقابل ایده آلیسم مطلق وحتی سفسطه قرار می گیرد و به بداهت اولی و غرابت دیگری حکم می شود، در حالیکه این دو به یک اندازه دفاع ناپذیرند . به موازاتی که از این دو حد نهائی فاصله بگیریم به رئالیسم پیچیده و ایده آلیسم معرفت شناختی می رسیم که افقهای نزدیکی دارند و در مقابل نقد خالص فلسفی بیشتر پایدارند . مدعای اصلی رساله این است که هم ذهن و هم عین پیچیده تر از آن است که فلاسفه اسلامی پنداشته اند و به همین دلیل اولا" رئالیسم خام که ناشی از ساده انگاری این هر دو است . قابل دفاع نیست ثانیا" اگر هم چنین نباشد، به وسیله استدلالاتی چون وجود ذهنی و بطلان هم قابل اثبات نیست .