چکیده فارسی: در اسلام کمتر موضوعی مثل ایمان و کفر مورد توجه است. بخش عظیمی از قرآن به آن دو و مسائل پیرامون آنها اختصاص دارد. دانشمندان رشته های مختلف علمی نیز به آن دو به صورت موضوعی پرداخته اند؛ ولی این نوشتار در صدد بر آمده است تا آن را به عنوان «نظریه کفر» در اندیشه ابن عربی وملاصدرامورد توجه و تحقیق قرار دهد.ما مستندات و مطالب را جمع آوری و سپس به توصیف، تحلیل، مقایسه و بیان آنها پرداخته ایم. نتیجه این شد که کفر، امری قلبی و انفسی بوده وعین جهل ، انکار و پوشاندن آگاهانه و عمدی هر حقیقتی است.عمل در حقیقت مفهوم و تعریف آن دخیل نبوده، اما در تحقق آن موثر می باشد.کفر قابل نوسان بوده و از درجه ثابتی برخوردار نیست. عوامل معرفتی، شهودی، رفتاری و وجودی، باعث تحقق، تثبیت و تعمیق آن می گردد.انواع گوناگونی را داشته و در سراسر زندگی انسان،امکان وقوع را دارد. نوع اختیاری آن هر گاه با یک رذیلت اخلاقی مثل تکبر و جحد همراه گردد، معادل جهل مرکب بوده و عذاب دردناک را به دنبال دارد.ابن عربی و ملاصدرا کفر را از عدم باور به خدا و توابع آن، به انکار و ردّ هر حقیقتی می دانند. مباحث گسترده تر را باید درمتن رساله جستجو کرد. کلیدوا‍ژه ها: کفر، جهل مرکب،ایمان، انکار، تصدیق، ابن عربی ، ملاصدرا

از مسائل مورد بحث در فلسفه و کلام اسلامی، شناخت ذات و صفات خداوند است. برای پی بردن به این شناخت، مکاتب و دیدگاه¬های مختلفی به وجود آمده¬اند. از جمله مکاتبی که در این موضوع صاحب¬نظر می¬باشد، مکتب ملاصدرای شیرازی است که مکتبی جامع از فلسفه، کلام و عرفان است، همچنین از گروه متکلمان مکاتب اشاعره، معتزله و امامیه می¬باشد. در این تحقیق با روش تحلیل اسنادی به بررسی اقوال متکلمان صاحب نظر در این موضوع و انتقادهای ملاصدرا بر برخی از این عقاید ¬پرداخته و دلایل وی را در این انتقادات ذکر کرده¬ایم و در نهایت به بررسی روایی و ناروایی ایرادات وی در هر انتقاد پرداخته¬ایم؛ در این بررسی¬ها مشاهده شد که انتقادات ملاصدرا بر استدلال¬های متکلمین وارد بوده، و در اکثر این براهین ایراد در مبنا و روش وجود داشته است، زیرا با اعتقادات خود موجب ایجاد نقص و نارسایی در فهم درست از صفات خداوند می¬شدند. ملاصدرا فیلسوف، متکلم و عارفی است که سخنانش را بی دلیل بیان نکرده است. وی نه تنها به متکلمین بلکه در مواردی فلاسفه را نیز مورد طعن قرار داده و آنان را مذمت کرده است. در این پژوهش مشاهده شد که روش و مسلک ایشان بر حق بوده و در مواردی که استدلال دیگران مبنی بر بروز نقصی در واجب¬تعالی می¬شد ایشان وارد عمل شده و از این براهین رفع نقص کرده و اگر جایی برای این عمل وجود نداشت، آن براهین را رد می¬کردند. در این رساله قصد بر این است که در نگاهی وسیع و مفصل، جلد ششم اسفار را که کتاب جامعی از نظرات و عقاید ملاصدرا می¬باشد مورد بررسی قرار داده؛ چرایی و چگونگی انتقادات موجود در این جلد از کتاب را بر متکلمین بررسی کنیم. این بررسی در عین حال، متکی بر این فرضیه می¬باشد که با توجه به مبنای اصالت وجود در فلسفه ملاصدرا و اصالت ماهیت در عقاید متکلمین این دو در عقاید خود کاملاً متضاد هستند؛ چرا که متکلمین با این اعتقاد از پاسخ به شبهات بازمانده¬اند و دست به حلّ آن مسائل با روش¬های غیر معقول زده¬اند که موجب بروز اشکالاتی شده است. دلایل ملاصدرا در این انتقادات محکم و بدون خدشه هستند، چرا که ملاصدرا در استدلال¬های خود متعصبانه برخورد نکرده و سعی در کشف حقیقت از هر مسیری، چه فلسفه و چه کلام یا عرفان یا قرآن داشته است و به همین دلیل نیز در این راه موفق بوده است.

ممکن نیست که قرآن به عنوان کتاب جامع معارف، از توحید که ریشه معارف به شمار می آید، سخنی نگفته باشد. بنا بر روایات، حد نهایی توحید را بایستی در آیات سوره توحید و آیات آغازین سوره حدید جستجو کرد. لذا این سوره همواره، از آغاز نزول تاکنون، موضوعی برای اندیشه ی اندیشه وران اسلامی بوده است؛ از اهل لغت و ادبیات تا متکلمین و حکما و عرفا. جامع الکلم بودن کلام الهی، موجب گردیده است که همگان، از بیابانگرد عامی تا اهل کشف و شهود، از خوان گسترده معرفت قرآنی، بی بهره نباشند. اما ظرفیت متفاوت وجودی هر یک سبب شده است که بین سطح فهم متعمقان با مرتبه درک سطحی نگران، فاصله ای ژرف پدید آید. مرحوم سید جلال الدین آشتیانی نیز به عنوان یک حکیم متأله کوشیده است تا با مبانی قرآنی، برهانی و عرفانی خود به تفسیر این سوره بپردازد. در قسمت اول این پژوهش تلاش شده است که مبانی قرانی وی، از بین ده ها اثر او استخراج شود؛ هم چنین مبانی فلسفی و عرفانی مورد استفاده ی وی در تفسیر این سوره نشان داده می شود. در قسمت دوم پژوهش نیز مقایسه ای بین تفسیر سوره توحید مرحوم آشتیانی با دیگر حکمای شیعی معاصر هم چون امام خمینی، بانو امین اصفهانی، سلطان محمد گنابادی، علامه طباطبایی و شاگردان برجسته ایشان (آیت الله جوادی آملی، آیت الله حسن زاده آملی، علامه طهرانی و شهید مطهری) انجام یافته است که تفاوت جدی جز در روش بیان مطالب، بین این تفاسیر مشاهده نگردید.

بدنبال پیشنهاد حضرت استاد علامه، سیدجلال الدین میری آشتیانی به کتابخانه آستان قدس رضوی و آیه الله مرعشی (ره) مراجعه کردم و با مشکلات عدیده ای توانستم چند رساله نفیس خطی را بیابم. ماهها طول کشید تا عکس نسخه ها را در اختیار بنده قرار دادند. در ابتدای کار، رساله هها را مطالعه کردم تا بهترین و صحیحترین آنها را بعنوان نسخه اصل انتخاب کنم، این عمل، با توجه به اینکه تجربه اول حقیر بود، وقت زیادی را به خود اختصاص داد. بعد از مطالعه و انتخاب نسخه اصل، به استنساخ آنها پرداختم، بعد از اتمام استنساخ شروع کردم به تطبیق کلمه به کلمه با نسخه های بدل و کمکی. از آنجائی که تفاوت لفظی و نه معنائی بین نسخه اصل و بدل، بسیار بود و از طرف دیگر نثر نسخه ها، نثر نسخه ها، نثر مخصوص به خود و از علامت گذاری کاملا معری بود، مشکل کار تطبیقی را دو چندان ساخته بود بهمین دلیل، دقت فراوان، وقت بسیار و وسواس زیاد را می طلبید، حقیر با شوق فروان، چیزی از این سه خواسته را فروگذار نکردم و با جدیت تمام کار تطبیق را به پایان رساندم. نسخه های بدون علام تگذاری بودند، لازم بود رساله ها را با اشراف بر محتوای جملات ، معانی کلمات و سبک و سیاق نگارش ، علامت گذاری گردد. این کار را با وسواس زیاد انجام داده ایم، امید است خلاف منظور مولف بیدار، حکیم محمد دهدار، واقع نگردیده باشد.