کتاب تاریخی – ادبی "تاج المآثر" یکی از کهن ترین منابع تاریخ غوریان است که مولف آن خود در دستگاه حکومت غوریان هند می زیسته است. تاج المآثر که در سال 602 هجری قمری به رشته تحریر درآمده است، علاوه بر اهمیت تاریخی، از اهمیت ادبی بسیاری نیز برخوردار است. این کتاب با بهره گیری های فراوان از صنایع ادبی و استشهادهای بسیار به اشعار تازی و پارسی، از کتب پیشرو نثر فنّی فارسی محسوب می شود که به نوبه خود تاثیر قابل توجهی در آثار پس از خود داشته است. متأسفانه با وجود ویژگی های منحصر به فرد این کتاب تاریخی – ادبی کهن، تاج المآثر تاکنون در ایران به چاپ نرسیده است. در این رساله کوشش شده است ضمن ارائه نسخه ای پیراسته از این کتاب ، با دیدی تحلیلی و انتقادی مختصات کتاب مذکور نیز مورد بررسی قرار گیرد و طرحی از زندگی نامه مولف نیز – که در منابع موجود به صورت ناقص و مغشوش ارائه شده است-در اختیار خوانندگان قرار گیرد و برای سوالاتی در خصوص برخی جنبه های ناشناخته زندگی او ، از جمله مذهب و تصوف وی پاسخی یافته شود

بحث تأثیر پذیری ، اقتباس و انتقال مضمون یا مایه واخذ تعبیرات و ترکیبات در شعر شاعران و نوشته های نویسندگان ، امروزه تقریباً به امری شایع و عادی تبدیل شده است . در هر دوره ای نویسنده یا شاعری آثار دیگران را مورد مطالعه و بررسی قرارا می دهد ، بهره اش را می گیرد و در صدد تقویت و غنای فکری و زبانی آثار خود بر می آید . رودکی ، منوچهری ، فردوسی ، نظامی ، بیهقی و آثاری چون کلیله و دمنه و ...بسیاری از شاعران و نویسندگان همواره فکر ، مایه و مضمونشان مورد تتبع و توجه اهل فضل و ادب بوده است . کتاب مرزبان نامه هم از این دست نمونه هاست که نویسنده اش در تألیف آن به آثاری چون از جمله کلیله و دمنه نصراله منشی ، عتبه الکبه و بخصوص دیوان خاقانی توجه داشته است . در این نوشته سعی ما ارایه جلوه های شاعرانه ، در بیان مشترکات ، مشابهت ها و حتی استخراج عین عبارات و ترکیباتی است که مولف مرزبان نامه از خاقانی برگرفته است در نخستین یا شاید دومین مرتبه از مطالعه مرزبان نامه با این تصور روبرو می شویم که نگارنده آن تمام یا اکثر ترکیبات را از خاقانی گرفته است ام?ا با بررسی های بیش تر در می یابیم تنها 50 مورد عیناً به پیروی از خاقانی است و مابقی ، در ظاهر با ترکیبات خاقانی تفاوت دارند ، ام?ا در اکثر موارد آشکارا ، وراوینی اصل آنرا از خاقانی گرفته است و با ایجاد تغییری جزئی ، تر کیبی نو ساخته است تاآنجا که چندان معقول و ادیبانه نمی نماید بتوان به آن عنوان ترکیبی نو داد و هرکس حتی یکبار قصاید خاقانی را مرور کرده باشد ، پس از مطالعه مرزبان نامه ، نوع ساختار ترکیبات خاقانی را در جای جای آن با اندکی تغییر می یابد البته نه در ساختمان کلمه بلکه در بکارگیری مترادفات همان کلمه و در برخی موارد متضادهای آن . درپژوهش پیش رو تلاش ما برآن بوده است تا با ارائه شواهدی محکم ، این مطلب را نشان دهیم

چکیده فنّ انشاء نویسی؛ یا به عبارتی دیگر، منشآت نویسی، از قدیم الایّام در زبان فارسی رایج بوده است و از قرن ششم در ردیف نثر فنّی و مصنوع قرار گرفت. آثار فراوانی در هزار سال نثر فارسی، توسط نویسندگان این فن نوشته شده است. از آن جا که قرن شش تا ده دوره ی اوج این نوع از نوشتن است، بررسی تحوّلات سبکی و شناخت آیین ترسّل، در فاصله ی زمانی مذکور، در ادب فارسی بسیار کارگشا خواهد بود. هدف ما در این پایان نامه، « بررسی ویژگی ها و تحوّلات سبکی منشآت، از قرن شش تا ده» است؛ که با تکیه بر منشآت خاقانی،التّوسل الی الترسّل بغدادی، مکاتیب مولانا، سوانح الأفکار رشیدی، منشآت جامی و منشآت میبدی انجام می شود. با توجّه به روش سبک شناسی نثر، با بررسی سطح زبانی، ادبی و فکری هر کدام از نویسندگان، می توان شناختی نسبی از سبک فردی آنها به دست آورد و پس از جمع بندی و تحلیل یافته ها درکی نسبتاً جامع از سبک هر دوره، و همچنین تحوّلات سبکی منشآت در این مقطع زمانی حاصل می شود. آنچه که در نتیجه ی مطالعات ما به دست آمد، این بود که در طول این دور? زمانی هرچند گاهی نثر مرسل هم در منشآت دیده می شود و نوساناتی در کاربرد یا عدم کاربرد بعضی از صنایع به چشم می خورد، ولی منشآت در طول این دوره همچنان در دسته ی نثر فنّی به حساب می آید. روش تحقیق در این پایان نامه کتابخانه ای و اینترنتی بوده، و از منابع مختلفی جهت تدوین مطالب پایان نامه استفاده شده است، و بر روی هم از یک مقدمه، سه فصل و نتیجه گیری مطالب تشکیل شده است. واژه های کلیدی: آیین ترسّل، التوسّل الی الترسل، سبک شناسی نثر، سوانح الافکار، قرن شش تا ده، مکاتیب مولانا، منشآت، منشآت خاقانی، منشآت جامی، منشآت میبدی، نثر فنّی و مصنوع

مثنوی حاصل یک عمر تلاش برای درک، شناخت و یافتن معارف والای اسلامی است. احاطه گسترده مولانا جلال الدین محمد بلخی خراسانی به مبانی عرفان و تصوف اصیل اسلامی و تحقق وی به آداب سلوک معنوی که جای جای این کتاب نشان از آن دارد، و علاوه بر این آگاهی از سایر علوم عقلی و نقلی، همه و همه در به وجود آوردن مثنوی نقش داشته اند. مثنوی تنها یک کتاب ادبی یا عرفانی نیست، بلکه کتابی است که قرآن را در قالب شعر، تمثیل، برهان و عرفان تفسیر می کند. هنر مولانا در آن است که زلال معارف اسلامی را با عطر ادب ایرانی آمیخته و به تشنگان حقایق و سالکان طریق کمال عرضه می کند. مثنوی کتابی است که مورد توجه همه اقشار واقع شده است به خصلت های بشر و روحیات انسان و مسائل روانی و اجتماعی بشر به ظرافت خاصی نگریسته است. و گهگاه نگاه ها و موضع های شخصی مولوی نیز در آن دیده می شود. با مطالعه مثنوی مشاهده می شود که باورهای کلامی مولوی در بسیاری از موارد با باورهای کلامی اشاعره مطابقت داشته و مغایر با باورهای کلامی شیعه امامیه می باشد با دقت در مفاهیمی چون توحید الهی، رویت سعیده، ذات وصفات الهی، قدم وحدوث قرآن، عدل الهی، جبر واختیار(توحید افعالی) ، قضا وقدر و... در مثنوی مشاهده می شود که مولوی با صرف نظر از برخی باورها که نشات گرفته از عرفان اوست پیرو عقاید کلامی اشاعره و اهل سنت و جماعت است. مطالعه مثنوی همیشه دغدغه ی خاطری برای اینجانب به وجود می آورد و آن تضادها و تعارض هایی بود که میان برخی از مفاهیم مذهبی در مثنوی و اعتقادات مذهبی شیعی وجود داشت. و در ذهن مشغولیت هایی ایجاد می کرد. آیا این تعارضات وجود دارد و اگر وجود دارد چگونه مثنوی همچنان محبوب و پذیرفته است وچگونه همچنان در قلب من جای دارد. همین دغدغه عاملی شد که به مطالعه ی شرح ها و نوشته هایی درباره ی مثنوی بپردازم و شناخت و جمع میان این تفاوت ها، انگیزه ی انتخاب این موضوع برای کار در مرحله ی پایان نامه شد. بسیاری از صاحب نظران به بررسی و تفسیرکلامی ابیات مثنوی پرداخته اند، از جمله شرح مثنوی شریف اثر بدیع الزمان فروزانفرشرح مثنوی شرح نیکلسون بر مثنوی اثر رینولد الین نیکلسون تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی اثر علامه محمد تقی جعفری و شرح مثنوی حلبی همچنین می توان به مقالات زیر نیز اشاره کرد. مقاله توحید افعالی درعرفان مولوی و کلام اشعری نوشته مرتضی شجاری، قضا و قدر در مثنوی نوشته ناصر نیکوبخت، چگونگی بازتاب مساله کلامی جبرواختیار در مثنوی مولوی سبب ومسبب از دیدگاه جبر عارفانه مولوی نوشته محمد فولادی و محمدرضا یوسفی مولوی و حل معمای جبر و اختیار در مکتب عشق نوشته ناصر نیکوبخت . اما در تمامی این کتابها و مقاله ها بیشتر آرای کلامی مولوی آورده شده و به مقایسه آرای کلامی مستخرج از مثنوی با عقاید بزرگان شیعه اثنی عشری پرداخته نشده است، در این پایان سعی شد که ابتدا اعتقادات کلامی بروز یافته در مثنوی استخراج شود وسپس با اعتقادات شیعی مقایسه شود. روش انجام کار روش کلید واژه ای– مفهومی است به این صورت که در یک موضوع خاص مثلا حدوث و قدم قرآن سعی شده است تمامی ابیاتی که در آنها کلمه های مربوط به حدوث و قدم قرآن، به کاررفته است گرد آوری شود و علاوه بر این با مطالعه مثنوی، مفاهیمی که به این موضوع مربوط است بررسی گردد. تا اطلاع جامعی از این مفهوم کلامی در مثنوی به دست بیاید. پس از بررسی عقاید مولوی در یک موضوع خاص به مقایسه آن عقاید با عقاید کلامی علامه حلی که از بزرگان شیعه اثنی عشری است پرداخته شده است. به این علت علامه حلی جهت مقایسه انتخاب شده است که اولا نزدیک به عصر مولوی است وثانیا علامه توانست تا با استدلال ورزی و خردگرایی، منظومه? فکر شیعه را انضباط بخشد. او در مواجهه با دو جریان اعتزالی و اشعری، شیوه ای خردپذیر را در معرفی مکتب تشیع برگزید. منظومه? فکر شیعی به واسطه? متفکرانی برجسته بنا شده است. افرادی که تأمل در دینداری کرده اند و فهمی شیعی از مکتب اسلام را عرضه کرده اند. شاید پیش از آن ها، مکتب فکری شیعه انضباط و نظم کمتری داشت. علامه حلی از آن جمله متفکرانی است که مباحث عقیدتی در فکر شیعه را نظم و نسق بخشیده است. وی در مباحث مختلف اعتقادی وارد شده و صورت منضبطی از اندیشه شیعی را ارائه کرده است. پس ازبررسی عقاید علامه حلی ومولوی، به این موضوع پرداخته شده که چرا با وجود اینهمه افتراق و تفاوت در عقاید مولوی با عقاید علامه حلی کتاب مثنوی اینهمه مورد توجه گروههای مختلف با عقاید مختلف قرارگرفته است؟و پاسخ بسیار روشن است مثنوی دارای وسعت مفاهیم و معانی است و زاویه های متعددی را دارد که هرکس، با هر عقیده و جناحی بالاخره اشتراکاتی با مثنوی درک می کند. این پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده است: فصل اول که مربوط به پورپوزال است به بیان مسئله، سوالات اصلی تحقیق، فرضیه ها و پیشینه تحقیق پرداخته شده است. فصل دوم فصل تعریف ها و مفاهیم است و به ذکر توضیحاتی درباره ی کلام و عرفان پرداخته شده است. در فصل دوم عقاید کلامی سه فرقه بزرگ اشاعره، معتزله و شیعه اثنی عشری به اختصار آورده شده و توضیحی مختصر در مورد عرفا و فرقه مولویه که به مولوی منسوب است داده شده است در فصل سوم به زندگی نامه علامه حلی ومولوی وهم چنین بررسی عقاید کلامی آنها پرداخته شده است فصل چهارم که اصلی ترین فصل پایان نامه است فصلی است که در آن مفاهیم استخراج شده از مثنوی با دسته بندی اعتقادی مطرح شده است. و با توجه به اشعار و شواهد مثال های مستخرج با روش کلیدواژه ای- مفهومی به مقایسه عقاید کلامی مولوی با علامه حلی پرداخته شده است در فصل پنجم هم نتایج تحقیق ذکر شده و به یکی از سوال های تحقیق که در مورد علت پذیرش مولوی در میان ایرانیان و عقاید مختلف است پاسخ هایی داده شده است.