مهدی ملک ثابت
استاد دانشگاه یزد
[ 1 ] - چهرۀ ساقی در غزل شاعران عارف دورۀ قاجار
واژۀ «ساقی» در متون عرفانی، از معنای اولیۀ خود فراتر رفته و به صورت یک اصطلاح به معنی فیض‌رساننده‌ای که سالکان راه معرفت را به دریافت و کشف رموز و حقایق عرفانی نائل می‌سازد، مورد استفاده قرار گرفته است. در این متون، ساقی در کنار دیگر اصطلاحات عرفانی همچون شراب، جام، مستی، باده، مطرب و... به‌کار گرفته شده تا عمیق‌ترین مباحث و احوال عرفانی را با پوشیده‌ترین شکل ممکن برای اهل معرفت بیان نماید....
[ 2 ] - نگاهی تحلیلی به رابطۀ معنوی سلطان ولد و مشایخ طریقۀ مولویه
Bahā al-dīn Muhammad- known as Sultān Walad- is considered as one of the founders of the Mawlawiya order. He always reveres and respects the elders of Mawlawiye and follows their orders. He was not only the student of his father Jalal al-din Rumi but also a follower of Seyyed Borhān al-Din Mohaqeq Termezi. He was one of those who realized the reality of Shams Tabrīzī and Shams Tabrīzī also...
[ 3 ] - شمس تبریزی و تأویل های عرفانی او از احادیث نبوی
شمس تبریزی برای احادیث نبوی اهمیّت بسزایی قایل بوده و همان گونه که خود اشاره می کند، کمترین سخن حضرت محمّد (ص) را با تمام کتاب های عالم قابل مقایسه نمی داند. او معتقد است، ورای ظاهر احادیث، معناهای باطنی عمیقی نهفته است که تنها عارفان و واصلان درگاه احدیت قادرند آن را درک کنند. او حتی گاهی قرآن و حدیث را با هم می سنجد و می گوید: قرآن را به این دلیل دوست دارد که از زبان حضرت رسول (ص) جاری شده، نه ...
[ 4 ] - تقابل آرای شمس و مولوی در باب حلّاج
تأثیر عمیق و همه جانبة شمس تبریزی بر وجود مولوی بر هیچ کس پوشیده نیست تا آنجا که تعدادی از مولوی پژوهانِ بنام، آثار مولوی را انعکاسی از اندیشههای شمس دانستهاند و مثنوی مولوی را شرحی از انعام شمس خواندهاند. انقلاب روحی پدید آمده در مولوی و تأثیر آموزههای شمس در تفکّرات او در زمینههای عرفانی، فلسفی، کلامی و... به اثبات رسیده است. با وجود این، در مواردی بسیار نادر، اختلافاتی میان آراء این پیر و...
[ 5 ] - بررسی مطلع در غزلهای نظیره وار دوره بازگشت
در دوره بازگشت ادبی، شاعران به پیروی از شیوه شاعران سبک خراسانی و عراقی پرداختند و در این میان، غزلسرایان دوره بازگشت، پیروی از غزلهای سعدی و حافظ را مد نظر قرار دادند و غزلهای نظیره وار خویش را به وجود آوردند. در غزلهای مزبور «مطلع» از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا غالب شاعران دوره بازگشت با توجه به بیت اول غزلهای سعدی و حافظ که در عین حال تعیین کننده قافیه و ردیف و وزن غزل نظیره وار بود به...
[ 6 ] - فرآیند انسجام دستوری در شعری بلند از عمعق بخارایی
هنگامی که شاعر یا نویسنده مفهومی را در قالب واژگان و جملات می ریزد، در پی آن است تا متنی یکپارچه به دست دهد؛ متنی که آغاز آن با پایانش پیوستگی داشته باشد. این امر محقق نمی‌شود، مگر آن که میان عناصر سازنده متن، تناسب و پیوستگی باشد تا متن پیکرمند وتنوار شود. بدین منظور، شاعر یا نویسنده ناچار است با استفاده از عواملی که موجب انسجام( cohesion ) متن میشوند، سخن خود را منسجم( cohesive ) کند. از ا...
[ 7 ] - بازتاب تأویلهای قرآنی مثنوی مولوی در مثنوی های سلطانولد
مثنوی معنوی از آثار بزرگ عرفانی است که مولوی در این مجموعه با گفتمان قرآنی خود آموزهها و تعالیم بسیاری را در اختیار سالکان قرار میدهد. وی در عرصۀ تأویل آیات قرآن نیز نظرات خاصی دارد و با ذوق عرفانی خود سعی کرده جوانب مختلف معنایی آیات قرآن را تشریح کند. اولین کسی که به تقلید از مولانا به سرودن مثنوی پرداخت و از آموزههای مثنوی معنوی بهره برد، فرزندش سلطانولد است؛ وی اگر چه در عرصۀ عرفان به ت...
[ 8 ] - درونمایه‌های عرفانی مشترک در سبک فکری محقق ترمذی و شمس تبریزی
محقق ترمذی و شمس تبریزی هر دو از مشایخ سلسلۀ مولویه محسوب میشوند که مهمترین اقدام عملی آنها تربیت اندیشمندی وارسته به نام مولانا جلالالدیّن است. غور و تأمل در کتاب «معارف» «محقق ترمذی» و «مقالات» «شمس تبریزی» نشان میدهد که این دو عارف وارسته علیرغم اختلاف در روش سلوک و بعضی از تعالیم، در بسیاری از اصول عرفانی مانند «وحدت وجود»، «ولایت»، «ریاضت» و «چلهنشینی» نظرات مشابهی دارند. محقق ترمذی د...
[ 9 ] - پژوهشی در مهمترین مفاهیم عرفانی معارف سلطانولد با نگاهی به اندیشههای مولوی
بهاءالدیّن سلطانولد از قدرتمندترین مشایخ طریقۀ مولویه محسوب میشود؛ او نه تنها از هیچ کوششی برای توسعۀ این مکتب فروگذار نکرد، بلکه به واسطۀ قدرت علمی و روحانی والای خود توانست به شرح و بسط افکار پدرش مولوی بپردازد و به تقلید از او آثاری را به وجود آورد که در تبیین افکار عارف رومی بسیار ارزنده به شمار میروند؛ وی علاوه بر مثنویهای سهگانه و دیوان اشعار، مجموعهای به نثر به نام معارف دارد؛ غور و...
[ 10 ] - چهرۀ ساقی در غزل شاعران عارف دورۀ قاجار
واژۀ «ساقی» در متون عرفانی، از معنای اولیۀ خود فراتر رفته و به صورت یک اصطلاح به معنی فیض‌رساننده‌ای که سالکان راه معرفت را به دریافت و کشف رموز و حقایق عرفانی نائل می‌سازد، مورد استفاده قرار گرفته است. در این متون، ساقی در کنار دیگر اصطلاحات عرفانی همچون شراب، جام، مستی، باده، مطرب و... به‌کار گرفته شده تا عمیق‌ترین مباحث و احوال عرفانی را با پوشیده‌ترین شکل ممکن برای اهل معرفت بیان نماید....
[ 11 ] - بررسی و تحلیل مفاخره در جهان‌نگری سلطانولد با تمرکز بر غزلیات او
مفاخره از مضامین و بن‌مایه‌هایی است که بخش بزرگی از ادبیات فارسی را تشکیل میدهد و شاعران و نویسندگان فراخور شخصیت، احوال و مسائل اجتماعی زمان خود به این مسئله می‌پردازند؛ مفاخره افزون‌بر متون ادبی، در متون دینی ـ عرفانی نیز دیده میشود و پیشوایان دین و عرفان با نازش به اخلاقیات نیک و خصلت‌های پسندیدۀ خود، از شخصیت واقعیشان پرده برمی‌دارند. نویسندگان در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی، م...
[ 12 ] - Intellectual Links between Mawlānā Jalāl ad-Dīn and Sultan Walad in the Realm of Hadith Interpretation: A Case Study of Masanvi Manavi and Sultan Walad’s Masnavies
Interpretations are of the most fundamental principles of mysticism (Sufis). Masters of taste with their scientific and intuitive power go beyond the surface structures and present real and unfathomable meanings of the Quran and Hadith in ways that may not cross the mind of ordinary people. Masnavi Manavi is one the works that has an interpretation look toward the Quran and Hadith. Delving into...
[ 13 ] - پژوهشی در زندگانی، آثار و اندیشۀ جمالی تبریزی
جمالی تبریزی از شاعران گمنام خمسه‌پرداز سده‌های هشتم و نهم هجری است. از این شاعر ناکام خمسه‌ای مشتمل بر پنج منظومه به نامهای «تحفة‌الابرار»، «مهرونگار«، «محزون و محبوب»، «هفت اورنگ» و «انوشنگ‌نامه» باقی مانده که یگانه نسخۀ شناخته‌شدۀ آن در موزۀ بریتانیا نگهداری میشود. تعداد ابیات باقی مانده در این نسخه 19648 بیت است. جمالی همّت خود را مصروف تقلید از روش خمسۀ نظامی گنجوی کرده، با این تفاوت که زب...
[ 14 ] - بررسی توصیه‌های عام و خاص (وصیت‌نامه) در ساقی‌نامه‌ها (بر مبنای تذکرۀ میخانه، پیمانه، ساقی‌نامه‌سرایان آذربایجان و سایر ساقی‌نامه‌ها)
ساقی‌نامه‌ها از انواع ادبی غنایی هستند که شاعر در آنها ابیاتی خطاب به ساقی، مغنّی و مطرب سروده، از او طلب باده و نواختن ساز و سرود می‌کند. سرایندگان در این نوع ادبی، علاوه بر مضامین خمری و میخانه‌ای و توصیف باده، جام، ساقی و... مضامینی دیگری دربارۀ دنیای فانی و بی‌اعتباری مقام و منصب ظاهری، ناهنجاری روزگار، دورویی مردم زمانه و... نیز آورده و در ضمن آنها کلمات حکمت‌آمیز هم افزوده‌اند. یکی از ...
[ 15 ] - اشارت‌های نوگرایانۀ سلطانولد در عرصۀ تأویل آیات قرآن با توجه به آثار عرفانی متقدم
بهاءالدین سلطانولد از مشایخ و اقطاب طریقۀ مولویه است. او با آفرینش آثاری به تقلید و پیروی از سبک و شیوۀ پدرش مولانا جلال‌الدین پرداخت و به تشریح افکار و جهان‌بینی او همت گماشت؛ سلطانولد در آثار خود بسیار از گفتمان مولانا تأثیر پذیرفت؛ اما با سلوک عملی به تجربیات جدیدی نیز دست یافت؛ این امر موجب شد نظریه‌های بدیعی دربارة بعضی از مباحث الهیات، قرآن و حدیث و عرفان اسلامی بیان کند. تأمل در آثار ...
[ 16 ] - Ghazals of Sultanvald and the worldview of the Malamatie cult
Sultan valad, the eldest son of Maulana Jalal al-Din, one of the poles of Rumi's way, whose poems are the manifestation of various mystical, theological and theological ideas. He, who has benefited from the Mystics of great figures such as Shams Tabrizi and Borhan Mohaghegh Tirmezi, has a great mastery of the worldview of mystics before him; In such a way that by creating works while explaining...