محمد تقی سبحانی
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی(ع)
[ 1 ] - کلام امامیه پس از دوران حضور؛ نخستین واگرایی‌ها
با افول مدرسه کلامی امامیه در کوفه از نیمه سده سوم هجری، گروهی از متکلمان امامی و معتزلیان شیعه‌شده که چندان به نام شناخته نیستند، نمایندگی کلام امامیه را بر عهده گرفتند و با گرایش به اندیشه‌های معتزله از کلام امامیه در دوران حضور فاصله گرفتند. این پژوهش با تکیه بر مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری ـ تألیف دهه آخر سده سوم ـ برخی از اندیشه‌های کلامی این جریان فکری را بازیابی کرده و رویکرد متکلمان...
[ 2 ] - ظرفیت‌های دانش کلام در مطالعات تمدنی
این مقاله از دو بخش اصلی تشکیل شده است: در بخش نخست با اشاره به تعریف‌ها و مفاهیم اصلی مانند تمدن و طبقه‌بندی دانشی مطلوب، جایگاه دانش کلام در این طبقه‌بندی و ظرفیت‌های دانش کلام در مطالعات تمدنی نشان داده می‌شود. ظرفیت کلام در دو قلمروِ تبیین رویکرد تمدنی از دین و نیز ارائه دستگاه‌مند و جامع از آموزه‌های دینی خلاصه شده است. در این مورد به صورت استقرایی می‌توان به مباحث هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، ...
[ 3 ] - آراء متکلمان نوبختی در میانه مدرسۀ کوفه و بغداد
ابوسهل و ابو محمد نوبختی از برجسته‌ترین متکلمان مدرسۀ بغداد نقش بسزایی در تاریخ کلام امامیه دارند. آنان از سویی میراث‌دار مدرسۀ کلامی کوفه و از سوی دیگر زمینه‌ساز مدرسۀ کلامی بغداد (شیخ مفید و شاگردانش) می‌باشند. در عین حال، آراء کلامی نوبختیان تفاوت‌هایی با دو مدرسۀ کلامی پیش‌گفته دارد. از آن‌جا که تقریباً هیچ‌یک از آثار این دو متکلم امامی به دست ما نرسیده، در این نوشتار با بررسی گزارش‌های بر ج...
[ 4 ] - کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها
اندیشۀ کلامی امامیه در گذر تاریخ شاهد فراز و فرودهایی بوده است که از سویی، ریشه در پویایی درون‌مایه‌های معرفتی و عقلانی شیعه دارد و از سوی دیگر، برآمده از تعاملات آن با چارچوب‌های کلامی و فلسفی غالب بر هر دورۀ تاریخی است. هر چند فرایند تطور کلام امامیه بی‌شباهت با دیگر مذاهب شیعی و سنی نیست و در برخی دوره‌ها، امامیان بسی دیرتر از دیگران پا به میدان دیگرگون سازی ادبیات کلامی خود گذاشته‌اند؛ ولی ...
[ 5 ] - شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسۀ حلّه
شهید اول و شهید ثانی در فرهنگ ما همواره به دانش فقه مشهور بوده‌اند و ابعاد فکری و کلامی آن دو چنان که باید مورد تحقیق قرار نگرفته است. شهیدین از منظر فقهی کاملاً همسو و هماهنگ نشان می‌دهند و شهید ثانی در قالب و قامت شارح و مفسر بزرگ اندیشه‌های فقهی شهید اول نمودار می‌شود. اما از منظر کلامی و اعتقادی میان آنان تفاوتی چشمگیر وجود دارد که جز با رجوع به میراث کلامی شیعه در گذشته‌های دورتر قابل شناسا...
[ 6 ] - نقش نظریه «معنا» در تبیین هشام بن حکم از ماهیتِ ارادۀ خدا
طرح نظریۀ «معنا»، رویکردی وجود‌شناختی برای تحلیل و تبیین فعل و صفات فعلی خداوند است که متکلمان مدرسه کوفه به‌ویژه هشام بن حکم از آن بهره برده‌اند. از میان صفات فعلی خداوند، اراده بارزترین صفت است که در نگاه متکلم بزرگِ این دوره از تاریخ کلام امامیه، به «حرکت» شناسانده می‌شد. در این مقاله بر اساس شیوه مطالعات تاریخ اندیشه، نشان داده شده است که در نظر هشام بن حکم اراده، اگر چه امری است که از سر قد...
Co-Authors