شهرام جلیلیان
دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز.
[ 1 ] - خسرو انوشیروان و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران در دورة ساسانیان
شکوفایی فرهنگ و تمدن یک سرزمین پیوند تنگاتنگی با خردمندی و فرهیختگی فرمانروایان آن دارد و اگر این ویژگیها با بردباری و آزاداندیشی یک فرمانروا همراه شود، نخبگان و اندیشمندان به سوی او روی خواهند آورد. خسرو انوشیروان (531-579 م.) پادشاه فرهیخته و خردمند ساسانیان، چنان‌که منابع تاریخی ایرانی و ناایرانی گواه‌اند، هم دانش‌دوست بود و هم آکنده از بردباری دینی و آزاداندیشی. ازاین‌رو، در دورۀ فرمانروای...
[ 2 ] - ʼعهدʻ ناشناختة خسرو پرویز به پسرش...
در بیش از چهار سده تاریخ ساسانیان، پادشاهان بزرگ و جنگجویی همچون اردشیر بابکان (224-240 م)، شاپور یکُم (240-270 م)، قباد یکُم (484-531 م) و خسرو انوشیروان (531-579 م)، در زندگانی خود و در آیین درباری ویژه‌ای، یکی از پسران خود ـ و معمولاً بزرگ‌ترین پسر را ـ به ولیعهدی برمی‌گزیده‌اند و با نوشتن وصیّت‌نامه‌ای سیاسی (در زبان فارسی، «اندرز» و در عربی، «عهد») برای ولیعهد، او را در چشم بزرگان و نژادگان ...
[ 3 ] - چند نکته‌ی تازه درباره‌ی تاریخ‌گذاری نامه‌ی تنسر به گُشْنَسْپ
درباره‌ی تاریخ‌گذاری نامه‌ی تنسر دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. به‌عقیده‌ی پاره‌ای از پژوهندگان، نامه‌ی تنسر، دوره‌ی اردشیر بابکان نوشته شده است و آگاهی‌های این نامه، به‌طور کامل، رخدادهای دوره‌ی آغازین تاریخ ساسانیان را بازتاب می‌دهند؛ امّا در دوره‌ی خسرو انوشیروان (۵۳۱-۵۷۹ م) و همچنین در هنگام ترجمه‌ی نامه‌ی تنسر به عربی، پاره‌ای آگاهی‌ها و گفتارهای تازه به این نامه افزوده‌اند. دیگران عقیده ...
[ 4 ] - کاپادوکیه نگهدارنده‌ی فرهنگ و سنّت هخامنشیان در آسیای کوچک
کاپادوکیه در آسیای کوچک یکی از کانون‌های درگیری یونانیان و هخامنشیان به‌خصوص در پایان دوره‌ی شاهنشاهی هخامنشیان بود که می‌توانست با پشتیبانی از هر یک از این دو هماورد، در این جنگ‌ها بسیار تأثیرگذار باشد. در دوره‌ی هخامنشیان، هموندانی از خاندان هخامنشی، یکی پس از دیگری در کاپادوکیه فرمانروایی یافتند و پس از نابودی شاهنشاهی هخامنشی نیز این ساتراپی، پایگاهی برای فرماندهانی شد که می‌خواستند با اسکن...
[ 5 ] - پوشش زنان در دوره‌ی اشکانیان
این مقاله با رویکرد تاریخی ـ توصیفی، به مطالعه نوع پوشش و جامه‌های زنان ایرانی در دوره‌ی اشکانیان خواهد پرداخت. از این‌رو، کوشش می‌شود پس از اشاره‌ای کوتاه به موقعیت سیاسی و اجتماعی زنان در جامعه‌ی اشکانی، با نگاهی تحلیلی به گزارش‌هایی که آگاهی‌هایی را درباره‌ی تاریخ اشکانیان، و نوع جامه زنان اشکانی به‌‌دست می‌دهند، همه‌ی بازنمایی‌های زنان در داده‌های باستان‌شناختی و یادگارهای هُنری اشکانیان مور...
[ 6 ] - ستیز و سازش أهل‌البُیُوتات و بزرگان با پادشاه در دورة ساسانیان (از خیزش ساسانیان تا پادشاهی قباد یکم)
در دورة ساسانیان چندین خاندان کوچک و بزرگ در گسترة ایران پراکنده بودند که ازآن‌همه، هفت خاندان کارن، سورن، اسپاهبذ، مهران، اسپندیاذ، زیک و خود دودة ساسانی نژاده‌تر و نیرومندتر از دیگران بودند. هموندان خاندان‌های هفتگانه نژاده‌ترین ایرانیان شناخته می‌شدند و رؤساء این خاندان‌ها در دستگاه پادشاهی ساسانیان بسیار نیرومند بودند. پیوند این خاندان‌ها با پادشاه ساسانی آمیزه‌ای از ستیزها و سازش‌ها بود. د...
[ 7 ] - نامواژة جُندیشاپور؛ معنا و مفهوم آن
ساسانیان، سازندگان بزرگ شهرها بودند و گُستردگی و اهمیت شهرسازی دورة ساسانیان به خوبی در گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی بازتاب یافته است. گزارش‌های تاریخی همداستانند که شاپور یکُم (241-272م.)، در بازگشت از جنگ‌های پیروزمندانه‌اش با امپراتوری روم، اسیران و کوچ‌‌یافتگان انطاکیه را در شهری تازه‌بُنیاد به نام «وِه از اندیوِ شاپور»(شهرِ شاپورِ بهتر از انطاکیه)، در سرزمین خوزستان جای داد. شاپور در متن فارسی ...
[ 8 ] - ایران‌گرایی در اخبار الطِّوال ابوحنیفۀ دینوری
یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی دورۀ اسلامی که آگاهی‌های ارزنده‌ای دربارۀ تاریخ ایران باستان، به‌ویژه دورۀ ساسانیان، و البته تاریخ اسلام تا مرگ خلیفه المُعتَصم بالله (218 - 227 ق) به دست می‌دهد، اخبار الطِّوال ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند دینوری است. پاره‌ای پژوهندگان هم‌داستان‌اند که دینوری با گرایش و چشم‌انداز ایرانی و ملی‌گرایانه اخبار الطِّوال را به نگارش درآورده است، چنان‌که می‌کوشد رخدادهای تاریخ...
[ 9 ] - نقش بزرگان و نژادگان در محاکمه و مرگ خسرو پرویز
در فوریة 628 م. گروهی از بزرگان و هموندان خاندان‌های نژادة ایرانی و فرماندهان سپاه که از شیوة فرمانروایی و سیاست‌های خسرو پرویز (590-628 م.) به خشم آمده بودند، در یک شورش بزرگ، خسرو را به زندان انداختند و شیرویه، بزرگ‌ترین پسر او را به تخت نشاندند. آنها گستاخانه از پادشاهِ دست‌نشاندة خود، خواهان کشتن خسرو شدند، امّا شیرویه که از سویی نمی‌خواست دست به خون پدرش بیالاید و از سوی دیگر، در چنگ شورشیان...
[ 10 ] - سه چهرهٔ یک پادشاه؛ گناهکار، پیروزمند و نیک، یا کوروشِ دیگر؟
یزدگرد یکُم. 399-420 میلادی با دوری جستن از جنگ با امپراتوری روم که خود سخت گرفتار شورش‌ها و آشفتگی‌های سیاسی بود و پایان بخشیدن به پیگردها و آزارهای گهگاه مسیحیان و یهودیان، هم بزرگان ایرانی خواهندۀ جنگ با دشمن دیرینۀ ایران را به خشم آورد و هم آزردگی و ناخشنودی موبدان زردشتی را که هیچگاه چشم دیدن بردباری مذهبی شهریاران ایران و گسترش فزایندۀ آموزه‌های مذهبی بیگانه در ایران را نداشتند. از این‌رو،...
[ 11 ] - ورود کاسی‌ها به میان‌رودان و پیامدهای آن
بیشتر پژوهندگان عقیده دارند که کوه‌های زاگرس و منطقه لرستان امروزی، خاستگاه آغازین و زیستگاه مردمانی بوده است که در تاریخ جهان باستان «کاسی یا کشّو»خوانده می‌شده‌اند.آنها در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد، بخش‌های زیادی را در منطقه زاگرس میانی به واسطه خود در آوردند، و چندی بعد، نیرومندانه از کوه‌های زاگرس به سرزمین میان‌رودان تاختند و فرمانروایی پانصد و هفتاد و شش ساله خود را که طولانی‌ترین د...
[ 12 ] - پژوهشی درباره فرمانروایی هرمزد یکم؛ شاهنشاه ایران و انیران
با مرگ شاپور یکم(240 تا 270 میلادی)، فرزند و ولیعهد او، هرمزد اردشیر، پادشاه گستره پهناور ایرانشهر شد.هرمزد اردشیر در جنگ‌های پدرش با رومی‌ها در ارمنستان، سوریه، کیلیکیه و کاپادوکیه توانایی‌های جگی خود را نشان داده بود و هنگامی که شاپور در سال 252 میلادی، سرزمین ارمنستان را گشود، هرمزد با لقب بزرگ شاه ارمنیه به فرمانروایی ارمنستان برگزیده شد.با همه تردیدهایی که درباره بزرگ‌تر بودن شاهزاده هرمزد...
[ 13 ] - افسانۀ مرگ یزدگرد بزه‌گر
افسانة مشهور مرگ یزدگرد یکم (399-420 م) آشکارا ساخته و پرداختۀ بزرگان و موبدان زردشتیِ دورۀ ساسانیان بود که با ترجمة خدای‌نامه و با کمک تاریخ‌نویسان عرب و ایرانی روزگار اسلامی بر آن آگاهی یافتند. طبق اجزای داستان مزبور مردم مرگ یزدگرد را خواست خداوند و اسب را فرشتة خداوند برای کشتن یزدگرد و برای رهانیدن آنها از بیدادگری‌های وی دانستند. پرسش این است که چرا در دورۀ ساسانیان چنین داستانی دربارۀ م...
[ 14 ] - نهاد دایگانی در دورۀ ساسانیان
در دوران ساسانیان، شاه‌زادگان دودمان سلطنتی، به‌ویژه ولیعهد، باید هنرها و فنون گوناگون شاهانه همچون اسب‌سواری، زوبین‌افکنی، کمان‌داری، شکار، چوگان‌بازی، و دیگر آیین‌های در پیوند با شهریاری را می‌آموختند، همچنین به شاه‌زادگان دادگری، بخشندگی، وفاداری به پیمان‌ها، خویشتن‌داری، و جوان‌مردی آموزش داده می‌شد. گهگاه آموزش این هنرها و ویژگی‌های سودمند برای شهریاری به شیوه‌ای بود که می‌توان آن را...
[ 15 ] - پوشش زنان در ایران باستان (مطالعه موردی دورة هخامنشیان)
این مقاله با رویکرد مطالعه تاریخی ـ توصیفی، به مطالعۀ نوع پوشش زنان ایران در دورۀ هخامنشیان می‌پردازد. در این پژوهش کوشش شده با نگاهی تحلیلی به همۀ منابعی که آگاهی‌هایی را دربارۀ پوشش و نوع جامۀ زنان هخامنشی به دست می‌دهند، پس از طرح پیش‌زمینۀ تاریخی قدرت‌گرفتن هخامنشیان و پرداختن به تضاد دیدگاه یونانیان و ایرانیان دربارۀ زندگی زنان هخامنشی، همۀ بازنمایی‌های زنان در داده‌های باستان‌شناختی هخامن...
[ 16 ] - ستیزة خاندان‌های نژاده با انگارةحقّایزدیِ شهریاری ساسانیان
ایرانیان در درازای تاریخ ساسانیان، باور داشتند که پادشاه ایران تنها باید هموَندی از تخمۀ ساسانیان باشد.هموَندان خاندان‌های نژاده‌ای همچون اسپاهبد، مهران، کارن، سورن و دیگر خاندان‌های ایرانی، دست‌کم تا چند دهة پایانی تاریخ ساسانیان، این انگاره را نادیده نگرفتند و خواستار ستاندن پادشاهی از چنگ ساسانیان نشدند. تنها در شامگاه تاریخ ساسانیان بود که باور به حقِّ ایزدی و خاندانیفرمانروایی ساسانیان، اندکی ...
[ 17 ] - پاتریمونیالیسم و خودکامگی سیاسی در عصر اول حاکمیت قاجاریه
پادشاهان قاجار تا قبل از انقلاب مشروطیت، با گسترش و توسعۀ دیوانسالاری، توانستند سلطۀ سیاسی خود را که از ویژگی خودکامگی برخوردار بود، بر جامعه تسری دهند. بنابراین هدف این مقاله بررسی پدیده خودکامگی سیاسی به اتکای دیوانسالاری و بر اساس الگوی دولت پاتریمونیال ماکس وبر میباشد. در ساختار سیاسی قاجاریه، شاه که در رأس همه امور بود، در نقش حاکم پاتریمونیالی عمل میکرد که بنا به میل و اراده خود و ب...
[ 18 ] - بررسی هستی‌شناسی متون پهلوی و استنتاج آموزه‌های تربیتی آن
دوگانه‌باوری در یزدان‌شناسی مَزِدِیَسْنا مفهومی بنیادین است که از لحاظ فلسفی حائز اهمیت میباشد. دوگانه‌باوری در گات‌های زرتشت با پیکار میان سپندمینو و انگره‌مینو آغاز می‌شود و سپس در خلال اوستای پَسین، به‌صورت تقابل میان اهورامزدا و اهریمن سازمان می‌یابد. در متون پهلوی، دوگانه‌باوری با هستی‌شناسی پیوند می‌خورد و جهان‌بینی دو بُن‌گرای زرتشت در قالب آفرینش و تکوین جهان هستی بر اساس پیکار میان اورمزد و ...
Co-Authors