مریم حسینی

استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزّهراء، تهران

[ 1 ] - روانشناسی اسطوره و داستان؛ رویکردی نوین در نقد ادبی

هدف این مقاله، معرّفی رویکردی تازه در مطالعات نقدی متن است که در حوزۀ قصّه‌های پریان، روایت‌های عامیانه، بسیاری از افسانه‌ها و داستان‌های اسطوره‌ای کارآمد است. رویکرد روانشناسی اسطوره، به‌کارگیری نظریّه‌های نوین روانشناسی در این روایت‌ها برای تبیین خاستگاه‌های روانی پدیدآورندگان است. رؤیاها و قصّه‌ها نیز، چنان‌که روانکاوان جدید اذعان می‌کنند، مانند اسطوره با ناخودآگاه آدمی سر و کار دارند و محتوای ن...

[ 2 ] - تحلیل رمان «رویای تبت» براساس «استعاره نمایشی نظریه گافمن»

رمان رویای تبت یکی از آثار فریبا وفی از جمله نویسندگان دهه هفتاد است که در آن روزمرگی سه زن در دو نسل و با سه هویت متفاوت روایت می‌شود. نظریه پردازان جامعه شناسی که به تحلیل آثار ادبی پرداخته‌اند از رویکردهای مختلفی در تحلیل متن سود جسته‌اند. یکی از انواع مهمترین نظریه‌های جامعه شناسی نظریه کنش متقابل نمادین است. در حالی که یک نظریه پرداز کنش متقابل نمادین به این توجه دارد که آدم‌ها چگونه تصویر...

[ 3 ] - دلایل پیکرگردانی در داستان‌های هزار و یک شب

از موتیف‌های رایج افسانه‌ها و داستان‌های کهن، پیکرگردانی (Metamorphosis) یا تغییر شکل ظاهری موجودات با استفاده از نیرویی ماوراءالطبیعی یا جادو است. بسیاری از پیکرگردانی‌ها در داستان‌ها حامل بار معنایی اسطوره‌ای-روان‌شناختی هستند و تبیین آن‌ها مستلزم گوش فرادادن به امواج «ناخودآگاهی جمعی» در ژرفای تاریک-روشنِ افسانه‌ها است. در بررسی حکایت‌های هزار و یک شب با گستره‌ی وسیعی از فرافکنی‌های روان انسا...

[ 4 ] - نام گزینی زنان در داستان‌های هزار و یک شب

هزار و یک شب کتابی چند ملیتی است که در طی سالیان متوالی نگارش یافته و چندین زبان و فرهنگ را تجربه کرده و از جایگاه ویژه‌ای در میان سرزمین‌های زادگاهش و چه بسا کشورهای غربی برخوردار است. راویان و نقالان این اثر آگاهانه یا ناآگاهانه نام‌های شخصیت‌های داستان را به‌گونه‌ای گزینش نموده‌اند که با کنش و شخصیت آنان بسیار همانندی دارد. در این اثنا نام گزینی زنان در کتابی که با کنش و حضور پر رنگ زنان نقش...

[ 5 ] - آیین فتوت و جوانمردی در حدیقه سنایی در بررسی مأخذ حکایتی از حدیقه

یکی از حکایت‌های کتاب «حدیقه» روایت جوانمردی مردی از صوفیه است. این حکایت بیانگر یکی از اصول اساسی اندیشه فتون و آیین فتیان است. نویسنده در مقاله حاضر، درصدد کشف مأخذ اصلی این حکایت برآمد و در طی این جست و جو بر وی روشن شد که جز کتاب «حلیه‌الاولیاء» ابونعیم اصفهانی که به‌عنوان یکی از مأخذ کتاب ذکر شده، روایت فوق در میان احادیث مروی از دو امام بزرگوار شیعه امام سجاد (ع) و امام محمدباقر (ع) موجود...

[ 6 ] - سیری در گلچین های شعر معاصر فارسی

از دلخوشیها و سرگرمیهای همیشگی مردم ایران که عموماً اهل هنر و ادب هستند جمع آوری و گلچین اشعار شاعران و ترتیب سفینه های شعر از قدیمیترین زمان تاکنون بوده است. ایرانیان به واسطه دارا بودن ذوق طبیعی و استعداد سرشار در شعر و شاعری همواره علاقه مند و دلبسته سخن منظوم بوده اند و آنچه را می خواسته اند و آرزو داشته اند از دریچه چشم شاعر و سخن زرین او دیده و شنیده اند و کعبه آمال خود را در شعر خلاصه کرد...

[ 7 ] - بررسی و مقایسۀ کرامت‌های منسوب به شیخ عبدالقادر گیلانی در پیرنامه‌های نگارش‌‌شده دربارۀ او

شیخ عبدالقادر گیلانی (عارف قرن پنجم و ششم هجری) ازجمله مشایخی است که پیرنامه‌های بسیاری به فارسی و عربی دربارۀ او نوشته ‌شده ‌است. اهمیت پیرنامه‌ها به سبب درون‌مایۀ اصلی آن (کرامت) و چگونگی نگارش آنهاست؛ همچنین این آثار برای شناخت احوال پیر و عارف بسیار سودمند است. به همین سبب در این مقاله کوشش می‌شود ابتدا آثار و پیرنامه‌های نوشته‌شده دربارۀ عبدالقادر معرفی شود؛ سپس شیوۀ بلاغت نویسنده در بیان ...

[ 8 ] - روند قصّه‌گویی شهرزاد در توالی قصّه‌های هزار و یک شب

هزار و یک شب یکی از متون ادبی چند ملیتی است که زنان در آن حضوری روشن و فعّال دارند. قهرمان قصّهها زنی با تدبیر و هوشیار است که با نقل قصّههایی هوشمندانه، پادشاهی خودکامه و مستبد را به پایگاه خودآگاهی میرساند. روند قصّهگویی شهرزاد در طی هزار و یک شب و مقایسه مضامین قصّه‌ها با توجه به ریخت‌شناسی و اجزای سازای آنها نشان میدهد که وی در اجرای این حرکت بشر دوستانه و ایثار در جهت نجات جان خواهران سرزم...

[ 9 ] - مطالعه رابطه بین رسانه ها، تصویر بدن و عزت نفس با عمل و تمایل به آرایش

هدف این پژوهش بررسی رابطه بین رسانه ها، عزت نفس، تصویر بدن و آرایش بود. بدین منظور601 نفر از دانشجویان دختر دانشگاه های شهر شیراز (شامل دانشگاه شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور و دانشگاه علوم پزشکی) توسط جدول لین با خطای 4 درصد به عنوان نمونه انتخاب شدند. همچنین از نظریه لئون فستینگر به عنوان چارچوب نظری استفاده شد. در این پژوهش آرایش در دو بعد عمل و تمایل به آرایش سنجیده شد. یافته ...

[ 10 ] - مفهوم هویت اجتماعی در آثار ناتالیا گینزبورگ و فریبا وفی

ناتالیا گینزبورگNatalia Ginsburg (1916- 1991) از برجسته‌ترین نویسندگان ایتالیایی قرن بیستم است. محور داستان‌های گینزبورگ زنان و مسائل آنان است. شخصیت‌های زن آثار گینزبورگ با شخصیت‌های زن در رمان‌های داستان‌نویسان ایرانی قابل مقایسه‌اند. هدف از نگارش این مقاله مقایسه تطبیقی مفهوم هویت در آثار گینزبورگ با یکی از نویسندگان وطنی فریبا وفی است. ...

[ 11 ] - چندزبانی و چندصدایی، ویژگی‌های پسامدرنیسم در رمان «شب ممکن»

فضای ادبیات داستانی ایران در دو دهۀ اخیر، به‌شدت از جریانات و مکاتب ادبی جهان، از جمله پسا‌مدرنیسم تأثیر پذیرفته است. «شب ممکن» دومین رمان محمدحسن شهسواری است که میتوان مؤلفه های پسامدرنیسم را در آن یافت. از ویژگی‌های این اثر، نقض بسیاری از رویدادها و حوادث فصول پیشین، با تغییر راوی است. در این مقاله نویسندگان به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، تلاش میکنند تا پسا‌مدرن بودن رمان را اثباث ‌کنند. بنابراین...

[ 12 ] - بررسی نسخۀ مصورنامه خسروان و تأثیر آن در هنر دورۀ قاجار

نامۀ خسروان، اثر جلال‌الدین میرزا ، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار است که در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار تألیف شده است. نسخۀ خطی و مصور نامۀ خسروان با توجه به نحوۀ تفکر این دوره، دارای ویژگی‌هایی همچون نحوۀ نگارش به فارسی با حذف لغات و واژگان عربی و تصویرسازی از پادشاهان ایران باستان با توجه به داستان‌های شاهنامه است. این نسخه در چند دهه پس از تألیف از نمونه‌هایی است که سیاست‌های باستانگرایی در دورۀ...

[ 13 ] - اسطورۀ «یاد و فراموشی» در «درخت گلابی»ِ «گلی ترقی»

نمونه‌های فراوانی از اسطورۀ «یاد و فراموشی» را می‌توان در میان اقوام، قبایل و تمدن‌های مختلف یافت. این بُن‌مایه اصیل هم‌چون موتیفی تکرار شونده، در پیرنگِ رمان‌ها و داستان‌های کوتاه معاصر به چشم می‌خورد. هدف پژوهش حاضر، معرفی و تحلیل نمونه‌ای از اسطورۀ «یاد و فراموشی» در یکی از داستان‌های نویسندگان معاصر ایران است. داستان «درخت گلابی»ِ«گلی ترقی»، روایتی است از فراموشی و سترونی ذهنِ راوی که به یاری م...

[ 14 ] - نقد ساخت‌گرایی تکوینی رمان همسایه‌ها اثر احمد محمود

لوسین گلدمن (1913-1970م) پژوهشگر سرشناس در حوزة جامعه‌شناسی ادبیات و جامعه‌شناسی رمان است. وی با پیروی از نظریة کارل مارکس به بررسی ارتباط اثر ادبی با جامعه پرداخت؛ پس از آن حوزة پژوهش‌های جامعه‌شناسانة خود را به جامعه-شناسی رمان منحصر کرد و روش جدیدی را در پیش گرفت و آن را ساختگرایی تکوینی نامید. گلدمن در روش خود در پیِ برقراریِ پیوندی معنادار میان فرم ادبی و مهمترین جنبه‌های زندگی اجتماعی بود. ...

[ 15 ] - تحلیل روان‌شناختی دعوت و طلب و نقش آن در آشناسازی و تشرّف قهرمان

یکی از مهم‌ترین مراحل در سفر قهرمان مطابق نظر ژوزف کمپبل (1904-1987) در اسطوره‌ها، افسانه‌‌ها و قصه‌های عامیانه مرحله جدایی است. جدایی به‌طور معمول با دعوتی غیبی یا ندایی روحانی یا دیدن خوابی که حجمی ‌‌از نمادهای کهن‌الگویی را در خود دارد پدید ‌می‌‌آید. خواندن و تقاضای پدر، پیر یا پیامبر، یا دریافت ندای هاتف غیبی، شیفتگی بر تصویر یا نقاشی‌ای از دختری زیبارو که گاهی پری‌زاده نیز هست یا عشق به ثر...

[ 16 ] - کهن‌نمونه‌ها در داستانی از هزارویک شب (حکایت جوذر)

هزارویکشب همچون بسیاری از آثار ادبی جهان آیینه‌ای است که کهن‌‌نمونه‌ها را، به‌عنوان محصولات تجربه‌های مکرر بشر که در ناخودآگاه وی به یادگار نهاده شده‌اند، به‌شیوه‌ای نمادین منعکس می‌کند. مطالعه روان‌کاوانه اسطوره‌ها، که گنجینه آرزوها و اندیشههای بشریاند، نشاندهنده حضور ناخودآگاه جمعی است که در این نمونه‌های ازلی آشکار می‌شوند. در این پژوهش یکی از داستانهای هزارویکشب با عنوان «جوذر» با توج...

[ 17 ] - مقایسۀ تطبیقی نظریۀ استعارۀ مفهومی در شعر و تصویرگری با نگاهی به غزل «ما ز بالائیم و بالا می‌رویم» مولانا با تصویرسازی آیدین آغداشلو

هدف پژوهش حاضر معرفی کاربرد نظریۀ استعارۀ مفهومی در هنر و به دست دادن روشی کارآمد برای هنرمندان تصویرگر است تا هنگام رویارویی با نمونه غزل عرفانی فارسی (نمونۀ موردی غزلی از کلیات شمس) توانایی لازم برای دستیابی به زیرساخت‌های غزل را به دست آورند. برای رسیدن به این غایت از روش مطالعۀ استعارۀ مفهومی در شعر و تصویر استفاده شده و ویژگی‌های کاربردی این نظریه به منظور دست‌یابی به تصویرگری غزلیات که قا...

[ 18 ] - بازنمود موضوع و شگردهای ادبی در آثار بهرام بیضایی

موضوعات و درونمایه‌های آثار بهرام بیضایی تنوع چشمگیری دارد. وی در آفرینش‌های ادبی خود، شگردهای ادبی گوناگونی ارائه می‌دهد که در پژوهش حاضر، ضمن بررسی، تحلیل و طبقه‌بندی موضوع‌های داستانی بیضایی، این شگردها در روایتِ داستان نمایش داده می‌شود. در این پژوهش 24 اثرِ ادبی بیضایی که شامل سیزده فیلم‌نامه، هشت نمایشنامه و سه برخوانی است، بررسی می‌شوند. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است؛ بدین‌صورت که ابتدا ...

[ 19 ] - بررسی مقایسه‌ای جلوه‌های «خشونت علیه زنان» در داستان‌های «دختر غبار» و «کولی کنار آتش»

بررسی مقایسه‌ای آثار ادبی یا «ادبیات مقایسه‌ای»، روشی کارآمد در مطالعة آثار ادبی جهان است که به شباهت‌های دواثر از دو زبان و دو فرهنگ متفاوت می‌پردازد. «خشونت علیه زنان»، یکی از مفاهیم اصلی جنبش «فمینیسم» و پدیده‌ای جهانی است که نشان می‌دهد زنان از دیرباز در در دو حوزة «خصوصی» و «عمومی» به شکل «مستقیم» یا «غیرِ مستقیم» و «پنهان» یا «آشکار» از سوی مردان مورد ستم واقع شده‌اند. در این پژوهش، داستان...

[ 20 ] - معرفی تحلیلی و مقایسة سه سیرت‌نامة محمود بن‌عثمان دربارة دو تن از مشایخ معروف فارس در قرن هشتم (شیخ ابواسحاق کازرونی و شیخ امین‌الدین بلیانی)

در قرن هشتم هجری قمری در خطّۀ کازرون سه سیرت نامه به قلم محمودبن عثمان، دربارۀ دو عارف نامدار فارسِ قرن پنجم و هشتم هجری قمری یعنی شیخ ابواسحاق کازرونی و شیخ امین الدّین بلیانی، نوشته، ترجمه و خلاصه شد. با توجّه به کمتر شناخته شده بودن و در عین حال اهمّیّت کتاب های فردوس المرشدیّه فی اسرار الصمدیّه، انوارالمرشدیّه فی اسرارالصمدیّه و مفتاح الهدایه و مصباح العنایه و عدم وجود منبعی به جز همین سه اثر دربارۀ ...

[ 21 ] - بررسی نسخه‌های خطی شرح شطحیات و ضرورت تصحیح دوباره آن

کتاب شرح شطحیات اثر شیخ روزبهان بقلی شیرازی، از عارفان بزرگ قرن ششم هجری، است. از عنوان کتاب برمی‌آید که موضوع آن دربارة شطحیات، سخنان شگفت و غریب عارفان است. هانری کربن، شرق شناس مشهور فرانسوی در سال 1344 هجری برای نخستین بار این کتاب را تصحیح کرد. نسخه‌هایی که وی برای تصحیح متن از آنها استفاده کرده عبارتند از: 1ـ نسخه کتابخانه شهید علی (استانبول) 2ـ نسخه کتابخانه ملا مراد (استانبول) 3ـ نسخه ...

[ 22 ] - تصویر ایزدبانوان در روایت‌های داستانی بهرام بیضایی

بهرام بیضایی به گذشتۀ پرافتخار ایران توجهی ویژه‌ دارد. او یکی از مشخصه‌های عصر زرین، یعنی «مادرسالاری»، را برمی‌گزیند و آن را در بعضی از آثار نمایشی‌اش به تصویر می‌کشد. هدف پژوهش حاضر، مطرح‌کردنِ پیوند قهرمانان زن، با ایزدبانوانِ باستانی ایران در آثار بهرام بیضایی است و نیز بررسی و تحلیل این مؤلفه، روی چند اثر نمایشی وی. آثاری که در این جستار بررسی می‌‌شوند، عبارت‌اند از: فیلم‌نامه‌ها و نمایش‌نام...

[ 23 ] - مجانین‌العقلای زن در تصوف اسلامی

مقالۀ حاضر، جُستاری تحقیقی در تاریخ عرفان اسلامی است که به معرفی و بحث دربارۀ زنان عاقلۀ مجنونه می‌پردازد. بخش اول مقاله، مباحث نظری دربارۀ جنون عرفانی و مبانی آن است. شیوۀ ارائۀ این مباحث براساس آرا و دستاوردهای صاحب‌نظران کلاسیک در عرفان اسلامی است. در بخش دوم مقاله، ضمن بررسی رفتار و اندیشه‌های عقلای مجانین، نام و احوال چند تن از مجانین‌العقلای زن، بر‌اساس منابع محدود تاریخی، ذکر می‌شود. نخست...

[ 24 ] - جدال زنان عیار در برابر اسطورۀ مغول در روایت‌های داستانی بهرام بیضایی

کهن‏نمونۀ «بیگانه‌ـ دشمن» در تاریخ فرهنگی ایران بارها به صورت‏های مختلف بروز یافته است و از نمونه‏های آن، دشمنی و بیگانگی تاتار و مغول‏ را می‏توان نام برد. وحشی‌گری و قساوت مغولان به مردمان ایران‌زمین، تا آنجا بود که پس از حملۀ سهمگین و قتل و غارت ایشان، تا قرن‏ها نمونه‏ای برای هر نوع حمله و غارت به‌شمار می‏رفتند و کم‏کم از شکل تاریخی خارج و به شکلی اسطوره‏ای در ادبیات و فرهنگ ما باقی ماندند. ا...

[ 25 ] - اسطوره‌سنجی در پنج نمایش‌نامۀ منتخب از نغمه ثمینی براساس روش ژیلبر دوران

این پژوهش به بررسی پنج نمایش‌نامۀ منتخب از میان آثار مشهور نغمه ثمینی براساس اسطوره‏سنجی ژیلبر دوران می‏پردازد. این روش حدود سال‏های 1370 برای نخستین‏بار از سوی دوران ارائه و وارد عرصة نقدهای نو شد. در این نظریه و روش به‏طور هم‌زمان متن و فرامتن‏هایی مانند زندگی‏نامۀ نویسنده و محیط اجتماعی او اهمیت می‏یابند. اسطوره‏سنجی نقدی بینارشته‏ای است و فرایند و روش آن را می‏توان به سه مرحلة: نمادسنجی، رو...

[ 26 ] - مفهوم هویت اجتماعی در آثار ناتالیا گینزبورگ و فریبا وفی

[ 27 ] - نقد انگاره بی بهرگی فرشته از عشق در شعر حافظ

معنای انگارۀ فرشته در اندیشۀ حافظ، در تطبیق اثر با سایر متون صوفیه، دستخوش تحولی جدی شده است. غالب حافظ ‏پژوهان بر این باورند که حافظ عشق را همان بار امانت الهی تلقی می‏‏کند که منحصراً به انسان سپرده شده است و در مقابل، فرشتگان را از عشق بی‏ نصیب می‏‏داند. با وجود این، مقایسۀ نشانگان موجود در شعر حافظ، با صورت بندی‏‏ های مفهومی‏ موجود در تألیفات سایر صوفیه، صحت این گزاره را مورد تردید قرار می‏‌د...

[ 28 ] - تخیل‌شناسی شعر و نقاشی "ضامن آهو "در آثار سلیمی تونی و محمود فرشچیان (بر اساس نظریه‌ی ژیلبردوران)

[ 29 ] - باز تولید «کهن‌الگوی تقابل خیر و شر» در سه رمان نوجوان با کمک شیوۀ اسطوره‌سنجی ژیلبر دوران

تأثیر کهن‌الگوها بر ناخودآگاه فردی و جمعی ما قدرتمند اما ناپیداست و می‌تواند شیوه‌ی تفکر و کنش ما را شکل دهد؛ اما بعضی از کهن‌الگوها تأثیر عمیق‎تر و گسترده‎تری بر روان جمعی یک ملت دارند این پژوهش بر آن است تا نخست نشان دهد این کهن‌الگو چگونه شکل گرفته است و دوم چگونگی باز تولید آن را با کمک نظام منظومه‎‌های روزانه و شبانۀ ژیلبر دوران در چهار رمان طلسم شهر تاریکی، دلیران قلعه آخولقه و راهزن‎ها ب...

[ 30 ] - معرفی و تصحیح نسخۀ خطی رساله‌ای در عرفان تألیف شیخ حیدر نجفی

صوفیان از آغاز تاریخ تصوف، دربارۀ اصول مکتب خود آثاری نگاشتند و به مسائل و مباحث مختلف تصوف پرداختند که می‌توان آن‌ها را دستینه (manual) نامید. احیا و تصحیح نسخه‌های خطی با هدف حفظ آرا و نگاهداشت معرفت ایرانی و اسلامی، از اهمیت فراوانی برخوردار است. نوشتار حاضر، ضمن معرفی و تصحیح رساله‌ای کوتاه از یکی از عارفان به نام شیخ حیدر نجفی، به بیان درون‌مایه‌ها و اعتقادات و مبانی عرفانی وی پرداخته است....

[ 31 ] - The flow of mystical interpretations from the first interpretations to the interpretation of Abdul Razzaq Kashani based on the “Royat”verse

The Qurchr('39')an has long been the focus of many commentators of jurists, theologians, philosophers and muhaddith. And each, according to his own taste, has given an interpretation of its verses. But the Sufis and mystics, relying on their own discovery, intuition and knowledge, have interpreted the Qurchr('39')an in a way different from those of other commentators. In general, consideri...

Co-Authors

رقیه وهابی دریاکناری 4

شکیبی‌ممتاز, نسیرین 2