علی ناظمیان‌فرد
دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد
[ 1 ] - تبارشناسی باورهای ملامتیانِ نخستین در متون صوفیانه
در سده سوم هجری، مقارن با روی کار آمدن حکومت سامانی در خراسان بزرگ، جریانی زهدگرا به نام ملامتیه در نیشابور شکل گرفت که به دلیل تفاوت‌‌های بنیادین با صوفیه و کرامیه در آداب و رسوم، مشهور شد. مخالفت ملامتیان با خرقه‌‌پوشی، تأسیس خانقاه، سماع و تشویق به فعالیت‌‌های اقتصادی، آنها را از صوفیه و کرامیه تمایز بخشید و گسست معرفتی را نشان داد که پیش از آن در عرفان اسلامی سابقه نداشت. آموزه‌‌های کانون...
[ 2 ] - واکنش امام علی به ماجرای سقیفه در نهج البلاغه
ابوبکر بن ابی قحافه به محض دریافت خبر تجمع انصار خزرجی به رهبری سعدبن عباده در سقیفه بنی ساعده، بدون فوت وقت، به همراه عمر بن خطاب و ابوعبیده جراح به این محل شتافت و در غیاب رقبای هاشمی خود - علی و عباس- توانست با تاکید بر خویشاوندی با رسول خدا(ص) و برتری قریش بر سایر قبایل عرب، بارزترین تجلی عقل سیاسی عربی را در پرتو منطق قبیله ای برای بیعت با خود تهییج کند. پرسشی که در کانون توجه این مقاله قر...
[ 3 ] - بررسی جامعه‌شناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار
گفتگوی خیالی با درون‌مایه‌های سیاسی و اجتماعی، بارزترین وجوه انتقادی رایج در مطبوعات عصر قاجار است که روشنفکران و روزنامه‌نگاران این دوره به کار می‌گرفتند. نفس رواج این شیوه نشان‌دهندۀ وضع ویژﮤ جامعۀ ایرانی در این برهۀ زمانی است که در کشاکش عبور از مرحله‌ای تاریخی بود. پرسشی که در کانون توجه این پژوهش قرار دارد این است که روزنامه‌نگاران عصر قاجار از چه زمانی به انتخاب این شیوه توجه کردند و ناظر...
[ 4 ] - سقیفه؛ بازتولید سیادت جاهلی
گردهمایی سقیفه که با پیشگامی انصار خزرجی- با انگیزۀ رقابت با مهاجرین و واهمۀ سلطه یابی قریش، و معطوف به تعیین حاکمیت سیاسی- برگزار شد، با ورود ابوبکر به صحنه، چنان جهت دهی شد که کفّه به سود مهاجرین سنگینی کرد و برتری جویی آنها، لباس خلافت را بر اندام ابوبکر پوشاند. در جدال و مفاخرۀ میان انصار و مهاجرینِ حاضر در سقیفه، تمسک به کدام راهبرد، موجب تکیه زدن ابوبکر بر سریر خلافت شد و مدعیان را به حاشی...
[ 5 ] - مأمون و محنه
مجادلات کلامی در سده‌های دوم و سوم هجری چنان بالا گرفت که انسجام فکری جامعه اسلامی را تهدید نمود. یکی از عمده‌ترین موضوعهایی که در این روزگار، مسلمانان را _ در ردّ و قبول _ دو بخش نمود، مسأله خلق قرآن بود. منازعات و مجادلاتی که بر سر این موضوع درگرفت، سرانجام منجر به دخالت دستگاه خلافت و اتخاذ سیاست محنه از سوی مأمون گردید. این سیاست بی‌سابقه و بی‌نظیر در تاریخ اسلام - که او چهار ماه پیش از مرگش...
[ 6 ] - زمینه های تاریخی انتقال خلافت عباسیان پس از سقوط از بغداد به قاهره
پس از فروپاشی عباسیان در بغداد، دستگاه خلافت در سال 659 هجری قمری به مصر انتقال یافت و تا حمله سلطان سلیم در سال 923 هجری قمری پایدار ماند. اقبال جامعه مصر به خلافت عباسی برآمده از زیر ساختهای تاریخی و اجتماعی خاصی بود که محتاج تحلیل و بررسی است. پرسشی که این مقاله حول محور آن سامان یافته، این است که جامعه مصر با کدام زمینه ها و بسترهای تاریخی به تاسیس و تجدید خلافت عباسی در این سرزمین راغب شد...
[ 7 ] - معتصم و سیاست انتقال پایتخت
نزدیک به هفتاد و پنج سال از تأسیس بغداد توسط منصور عباسی می گذشت که یکی از جانشینان او به نام ابو اسحاق معتصم بالله سیاست انتقال دارالخلافه را در دستور کار خود قرار داد و بغداد را که تا آن زمان از حیث سیاسی و فرهنگی به جایگاه بی بدیلی در جهان اسلام دست یافته بود وانهاد و مرکز سیاسی خلافت را به شهر نوبنیاد سامرا منتقل نمود. این پژوهش با ژرف کاوی در زمینه هایی که منجر به اتخاذ این سیاست از سوی مع...
[ 8 ] - واکنش امام علی به منطق قبیله ای سقیفه
ابوبکر بن ابی قحافه به محض دریافت خبر گردهمایی انصار خزرجی درسقیفه بنی ساعده،بدون فوت وقت،به همراه عمربن خطاب و ابوعبیده جراح به این محل شتافت و در غیاب رقیبان هاشمی خود - علی و عباس-توانست با تاکید برخویشاوندی با رسول خدا(ص) و برتری قریش بر سایر قبایل عرب، بارزترین منطق قبیله ای را درتهییج و تحریک حاضران به بیعت با خویش به کار گیرد و ردای جانشینی پیامبر را بر تن بپوشاند. پرسشی که درکانون توجه ...
[ 9 ] - ماهیت رفتار سران جمل در ماجرای سقوط بصره
حکومت نوبنیاد امام علی در مراحل آغازین تثبیت و تحکیم خود بود که با فتنهی گروهی موسوم به ناکثین مواجه شد که به رغم بیعت آزادانهی خود با آن حضرت، به بهانهی انجام عمره از مدینه خارج شدند تا جبههی جدیدی را در برابر امام بگشایند و حاکمیت او را به چالش بکشند. ماجراجویی‌های ناکثین که سرانجام به افروخته شدن آتش فتنهی جمل منجر گردید، ابتدا شهر بصره را از کنترل امام خارج کرد و سپس زمینه را برای ایج...
[ 10 ] - واکاوی «مسئلۀ گرانی نان» در کردستانِ دورۀ قاجار و تبیین عوامل موجدۀ آن (1332 - 1342ه.ق)
«نان» به عنوان غذای اصلی و قوت غالبِ مردم ایران در دورۀ قاجار و گرانی آن به ویژه طی سالهای جنگ جهانی اول (1332 - 1336ق/ 1914 - 1918م) مسئله‌ای فراگیر در تمام نواحی ایران بود. مردمِ کردستان هم در غرب کشور، گرفتار مسئلۀ قحطی و گرانی نان شدند. البته برخلاف دیگر نواحی که با رفتن نیروهای روسیه و انگلیس و برطرف شدن خشکسالی و رفع برخی از عوامل دیگر، اوضاع تغییر کرد و در کیفیت و قیمت گندم و نان ثبات نس...
[ 11 ] - صفین در تاریخنگاری ابن ابی الحدید
رویداد صفین به مثابه یکی از عمده ترین چالش های فرا روی حکومت امام علی، از دیر باز موضوع تأملات مورخان و تاریخ پژوهان بوده است. این واقعه که در زمره «فتن» شمرده شده، در تاریخ نگاری اسلامی- بویژه مکتب شام و عراق- بازتاب های متفاوت یافته است.این که ابن ابی الحدید چگونه به این حادثه پرداخته و زمینه ها و فرایند آن را چگونه مورد کاوش قرار داده، عمده ترین پرسشی است که این مقاله می کوشد با تکیه بر شرح ...
[ 12 ] - یقین در تاریخ
یقین، که از آن به قطعِ در باور تعبیر می‌شود و از بالاترین عیار آگاهی بهره‌مند است و جایی برای هیچ‌گونه احتمال رقیب باقی نمی‌گذارد، همواره در کانون دغدغه‌های تاریخ‌پژوهان بوده است.یکی از مسئله‌های مهم پیش روی تاریخ‌پژوهان در حوزه‌ی معرفت تاریخی، امکان یا عدم امکان شناخت یقینی معرفت تاریخی است؛ به گونه‌ای که این پرسش همچنان در پی پاسخ‌های شایسته‌ی خود است.این مقاله می‌کوشد با تکیه بر روش توصیفی ت...
[ 13 ] - تحلیل فرهنگی و تاریخی از وضع خوراک و پوشاک در هورامانِ دورۀ قاجار و پهلوی اول (با استفاده دیوان ملا حسن دزلی)
هورامان با جغرافیای کوهستانی و صعب‌العبور و با مردمانی که طریقۀ زندگی آنها همواره همچون راز بوده، در مطالعات تاریخ محلی، تاریخ اجتماعی، قوم‌نگاری و مردم‌شناسی محل توجه پژوهشگران قرار گرفته است. هر‌گاه سخن از زندگی اجتماعی قومی به میان می‌آید تقریباً هیچ داده تاریخی از وضع زیست آنها در دست نیست، ادبیات مکتوب و شفاهی میتواند رهیافتی برای بررسی و تحلیل تاریخ اجتماعی و واکاوی زندگی اجتماعی ارائه ...
[ 14 ] - Prophet and Pagans: from the Challenge of Knowledge to the Challenge of Identity
From the early beginning of his mission, the Prophet of Islam (pbuh) was ordered to introduce the God, who had come to his knowledge, to the pagans inhabited in Mecca and invite them to the monotheism and unitarianism. He knew that the racked intellectual and social structure of Mecca will create some difficulties in the way of his mission. In spite of the obstacle, which method was selected by...
[ 15 ] - بررسی تطبیقی تصاویر جنیانِ حاضر در کربلا در کتب چاپ سنگی عصر ناصری با روایات اسلامی (مطالعة موردی طوفان‌البکاء)
طبق روایات دینی جنّ موجودی غیرمادی است که با برخورداری ازشعور و هستی غیرارگانیک در سلسله‌مراتب هستی، از نظر جایگاه پایینتر ازانسانوبالاترازحیوانقرار دارد. بنا بر روایات اسلامی، گروهی از جنیان پس از بعثت پیامبر اکرم(ص) به آن حضرت ایمان آوردند و در زمرة مسلمانان جای گ...
[ 16 ] - «بازخوانی پروندۀ یک شورش» واکاوی زمینه‌های حمله به ادارات دولتی کردستان و پیامدهای آن (15 محرم 1332)
کُردستان در دهۀ پایانی حکومت قاجار، یکی از ناامن‌ترین ولایات ایران به حساب می‌آمد؛ یکی از دلایل این امر، حضور اتباع عثمانی و واگذاری گستردۀ تذکره تابعیت از سوی شهبندری به اهالی کردستان بود. درواقع، حمایت همه‌جانبه و قاطعانۀ دولت عثمانی از اتباع خود و مسائل و مشکلات ناشی از حضور آنان در کُردستان، وضعیتی را پدید آورده بود که پرداختن به آن از عمده‌ترین مسائل مطروحه در جلسات کمیسیون حل اختلافات مرزی...
Co-Authors