مهیار علوی مقدّم
دانشیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری
[ 1 ] - فرضیّه تعلّق «نوفل» در لیلی و مجنون به گروه عیّاران و فتیان
هدف از پژوهش حاضر شناخت و تحلیل شخصیت نوفل و طبقۀ اجتماعی او در لیلی و مجنون و بررسی نقش این شخصیت‌گذاری در جریان رویدادها بوده است. این پژوهش به روش کتابخانهای و در دو بخش انجام یافته است: در بخش آغازین، به جریان مستقلّ ادب عیّاری و مرام جوانمردی از دوران پیش از اسلام تا کنون و نخستین نمودهای مکتوب این جریان در آثاری چون سمک عیّار ، داراب‌نامه، حمزه‌نامه، ابومسلمنامه، امیرارسلان و... توجّ...
[ 2 ] - آسیب شناسی ساختار«شرح نویسی» در حوزة فهم متن ادبی (با نگاهی انتقادی به شرح های حافظ)
طبقه بندی سنّتی و گاه غیرعلمی، بر پیکرة نظام آموزشی و پژوهشی ادبیات فارسی سایه انداخته و عمدةً حوزة دانش و پژوهش ادبی به رشد و بالندگی چندانی دست نیافته است. شرح و تفسیر متن، با این هدف که پیچیدگی‌های متن زدوده و خواننده به درکی ژرف و پویا از متن هدایت شود، در این حوزه جای می‌گیرد. در این میان، نقش شارح و تاویل کنندة متن بسیار اهمیّت دارد؛ چرا که او باید بتواند بین جهان متن و جهان خواننده گفتگویی...
[ 3 ] - بازخوانی دو اسطوره ترکی «قیزیل آلما» و «ارگنه قون» در شعر ضیا گوک آلپ از نظرگاه حسین مجیب المصری
اسطوره‌ها پرتو بخشی از حقایق تاریخی‌اند. لذا هیچ اسطورهای را نمیتوان جعلی، بیمعنی و بیهوده شمرد؛ زیرا اگر چنین نبود، اسطوره نمیتوانست در ذهن آحاد یک ملّت راه یابد و از چنان پشتوانهای برخوردار گردد که بتواند از غربال تحوّلات تاریخی بگذرد. بازخوانی و شناسایی اساطیر ملّی میتواند مردم هر عصری را از فراز و فرودهای دیروزین خویش مطّلع سازد. حسین مجیب المصری یکی از اسطورهپژوهانی است که در سال 2000م ...
[ 4 ] - بررسی روایت‌شناسی طبقات الصوفیه بر اساس نظریة «زمان در روایت» ژرار ژنت
روایت، نوعی توالی زمانی دولایه است: زمان چیزی که نقل می‌شود و زمان روایت. روایت‌شناسی یا دستور زبان روایت، رویکردی نظام‌مند و روش‌مند در بررسی ساختار روایت است که با بررسی فرم یک اثر ادبی می‌کوشد به نظام معنایی‌ای فراتر از متن دست یابد و گفتار روایی یا متن را فهم‌پذیر کند. بنابراین، روایت‌شناسی مجموعه‌ای از احکـام کلی دربـارۀ سبک‌های روایی، نظام‌های حاکم بر روایت یا داستـان‌گویی و ساختار پیرنگ ...
[ 5 ] - بررسی فرایند واژه‌سازی در زاد المسافر ناصرخسرو
در میان آثار نثر ناصرخسرو، زاد المسافر1 از نظر موضوع و شیوه نگارش، از ارزش ویژهای برخوردار است. ناصرخسرو در این کتاب که آن را بعد از سفرنامه نوشتهاست، برای تبیین مباحث فلسفی و پاسخ‌گویی به حکیمان ایران و فیلسوفان یونان، برای اصطلاحات فلسفی، برابرهای زیبا قرار میدهد. از این نظر، بعد از کتابهای ترجمه‌شده از عربی مانند ترجمه تفسیر طبری و تاریخ بلعمی که به ضرورت ترجمه در آنها معادل‌سازی صور...
[ 6 ] - متن‌شناسی نسخه‌ی خطّی حماسه‌ی قِران حبشی به روایت ابوطاهر طرسوسی
قِران حبشی، پهلوان عیّارِ یکی از حماسه‌های منثورفارسی است که توصیف شکوهمند کردارها و جهانگشایی‌های وی ،پرداخته‌ی روایت‌پرداز مبدع سده‌ی ششم، ابوطاهر طرسوسی است. پس از سمک عیّار و گردنکشان‌نامه، قِران حبشی سومین حماسه‌ی منثوری است که عنوان آن بر پایه‌ی نام عیّار برجسته‌اش نامبردار شد.این پژوهش، نخستین جستار مستقلّی است که در مورد آن انجام می‌شودوازاین رو، بایسته است در گام نخست، شش نسخه‌ی ترکی همراه با...
[ 7 ] - مضمون عیاری و جوانمردی و آموزه‌های تعلیمی- القایی آن در حماسه‌های منثور (مطالعه موردی: سمک عیار، داراب‌نامه و فیروزشاه‌نامه)
در پژوهشهای پیشین، کاوش درباره مضمون عیاری و آموزه‌های جوانمردی و جریان‌ها و شاخه‌های این آیین اجتماعی-سیاسی عموماً بر اثر غلبه گرایش و نگاه نخبه‌گرای محققان و محوریت و جایگاه ویژۀ قرآن کریم و متون دینی، بیشتر معطوف به‌متون عرفانی منثور و گاه منظوم بوده است. روشنگری و بازنمایی ارتباط تنگاتنگ و کهن عیاری و جوانمردی با متون حماسی و نمایاندن آموزه‌های تعلیمی- القایی این جمعیت اخلاقی میتواند گامی ...
[ 8 ] - ساختار بن‌مایه‌های داستانی امیرارسلان
بررسی آثار حماسی- پهلوانی منثور فارسی که تحت تأثیر شاهنامه و پیرو سنّت روایی پدید آمدهاند، یکی از حوزههایی است که در جریان پژوهشی عصر حاضر مورد توجّه قرار نمیگیرند. امیرارسلان واپسین نمونة برجسته و اثرگذار جریان زوالیافتة داستانهای روایی فارسی است که در عصر قاجار بهصورت نقّالی توسّط نقیبالممالک شیرازی روایت شده و بهوسیلة توراندخت، فرزند ناصرالدّینشاه بهکتابت درآمده است. تأثیر و نفوذ این د...
[ 9 ] - کاربرد نظریه روان شناسی رنگ ماکس لوشر در نقد و تحلیل شعر فروغ فرخزاد
در روان شناسی نوین، «رنگ» یکی از معیارهای سنجش شخصیت است. رنگها نوعی انرژی ارتعاشی و اصوات مرئی‌اند که در زندگی نقش مهمی دارند. نفوذ رنگ بر روح و روان بشر نیز غیر قابل انکار است. کارکرد این پدیده مهم، بر روان انسان تا آن‌جاست که به خوانش جریان ذهنی کمک می‌کند. گرایش ذهنی به رنگ‌های مختلف، از مطلوب‌ترین رنگ تا منفورترین آن، نشان دهندة بازتاب‌های مختلف روانی است. به بیان دیگر، رنگ نمودی از وض...
[ 10 ] - بازتاب زیباشناختی مکتب باروک در شعرحافظ
حافظ یکی از شاعران بزرگ و مضمون آفرین در ادب فارسی است که اندیشه های دقیق و ذهن خلّاق و طبع بدیع و نکته سنج های وی،او را در میان شاعران ادب فارسی ،ممتاز و برجسته ساخته است.از آن جایی که قالب شعری وی غزل است و در آن، مضامین نو و اندیشه های بدیع و مفاهیم تازه موج می زند ،به دلیل ویژگی های ذاتی غزل،با مکتب باروک دارای نقاط مشترک ومتشابهی است.افزون براین،ویژگی هایی مانندعدم تقلید وتکرار، پرداختن به ...
[ 11 ] - منطق روایت‌های ممکن در «سمک عیّار» و «داراب‌نامه»
سمک عیّار و داراب‌نامه نخستین روایت‌های منثور حماسی و بازمانده‌ی سنّت روایی گوسانان پارتی هستند؛ حجم بالا و گستردگی عناصر سازه‌ای روایت‌های حماسی و پراکندگی آنها در جای‌جای سمک عیّار و داراب‌نامه سبب گشته، بسیاری از ویژگی‌های برجسته‌ی ادبی و حلقه‌های اتّصال روایی در بطن دو روایت ناپیدا و گم گردد؛ با این حال وجود برخی از مضمون‌های روایی در آغاز و حین جریان رویدادها، دریافت وقایع و فرجام رخدادها را ...
[ 12 ] - واکاوی تقابل زنان و مردان شاهنامه بر بنیاد آرای اکوفمینیستی
محیط زیست، یکی از مسایل بسیار مهم در قرن اخیر است که نحله‌های فکری مختلف در راستای محافظت از آن، راهکارهای گوناگونی ارایه داده‌اند؛ از جملۀ نحله‌های فکری منشعب شده از فمینیسیم، اکوفمینیسم است که وضعیت نابهنجار کنونی محیط زیست را برایند نگرش مردسالار چیره بر جوامع می‌داند و راهکار گذار از این وضعیت را تغییر این نگرش و رسیدن زنان به جایگاه حقیقی خود، به عنوان حافظان ذاتی طبیعت می‌داند. بررسی اکوف...
[ 13 ] - تحلیل تطبیقی داستان ضحّاک بر اساس روایت کوش‌نامه
کوش‌نامه اثری حماسی است که حدود یک‌صد سال پس از شاهنامه فردوسی توسط ایرانشاه بن ابی الخیر سروده شده است. هر چند که صاحب این اثر تا حدودی از شاهنامه تقلید کرده، امّا به دلیل این که منبع منثور آن با شاهنامه متفاوت بوده است، تفاوت‌های اساسی در اصل داستان‌ها با شاهنامه دارد. این منظومه به سرگذشت ضد قهرمانی به نام کوش پیل‌گوشِ پیل دندان، برادر زادۀ ضحّاک، می‌پردازد که از سوی ضحّاک به فرمانروایی چین انتخ...
[ 14 ] - واکاوی الگوهای نظام‌مند استعاری و صورت‌های بلاغی (مطالعه موردی: شعر رودکی)
استعاره در مفهوم شناختی آن، بر خلاف استعاره در بلاغت، تنها نقش زیبایی‌آفرینی ندارد؛ بلکه ساز و کار بنیادیِ اندیشه و زبان است که بررسی بازنمودهای زبانی آن، گزارشی از جهانبینی استعاری هر نویسنده را به دست میدهد. در این پژوهش به کمک نظریّۀ استعارۀ مفهومی و با هدف دستیابی به جهانبینی استعاری رودکی، ده الگوی استعاری شامل: سفر، کشاورزی، جنگ، دربار، بافندگی، ساختمان، آتش، بازار، نگارش و خانواده به هم...
[ 15 ] - بررسی کارکرد عناصِر موسیقایی شعر «انتظار» (در دوره معاصر)
ادبیات «انتظار» از بنمایههایی است که بویژه از اوایل دهه شصت، توسط شاعران ونیز منتقدان ادبی مورد توجّه قرارگرفت؛ امّا رویکرداهل نقد به آن بیشتر شکل مطبوعاتی و ژورنالیستی داشته تا آکادمیک و از این رو، جای پژوهشهای جدّی و علمی از این دست، بسیارخالی است. برای دستیابی به پژوهشی پیرامون این گونه ادبی، شایسته است آن را از دریچههای گوناگون، بازشناخت و بررسی کرد. پرسش بنیادی این مقاله، چگونگی کارکرد موسیقا...
[ 16 ] - کاربرد«الگوی کنشگر» گِرِماس درنقد و تحلیل شخصیت‌های داستانی نادر ابراهیمی
هر داستان از پیوند استوار بین دو عنصر رویه یا سطح و ساختار تشکیل شده است. در حقیقت، ارزش هر داستان در زیبایی نهفته در آن است و که ساختار درست یک داستان، میتواند به زیبایی آن بیفزاید. بنابراین، شناخت ساختار روایی و توصیف و تشریح شخصیت‌های داستان، یکی از مهمترین نکته‌ها در پژوهشهای ادبی است و پژوهشگران نیز میکوشند از طریق کاربرد معناشناسی، ارتباط بین شخصیت‌های داستانی را تبیین کنند. یکی از ش...
[ 17 ] - امکان‌سنجیِ طرح تفسیر زیبایی‌شناختی قرآن کریم
در این جستار کوشش شده است، تا نظریه ارزش زیبایی‌شناختی تحلیل و بررسی شود. این نظریه نمونه‌ای از روش‌ها و مکاتب گوناگون در زمینه تفسیر قرآن است و غایت و کمال قرائت متن را در به حداکثر رساندن وجوه معنایی آن می‌داند. ضرورت بحث فوق را می‌توان در امکانِ تعدد و تکثر معانی برداشت‌شده از قرآن با عنایت به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های خاص متن و مانند آن دانست. با وجود اینکه مهمترین اشکال طرح‌شده بر این نظریه بی...
[ 18 ] - مبهمات عناصر اشرافی، در اشعار منوچهری دامغانی
از زمینه‌هایی که در اشعار دورة اولیة شاعران ادب فارسی نمودی آشکار و انکارناشدنی دارد، وجود عناصر اشرافی در جوف تصویر و خیال‌پردازی سخن‌سرایان است. یکی از شاعرانی که به جهت اتّصال به دربار و زندگی اشرافی خود، بی‌گمان در بازتاب این عناصر در شعرش برکنار نمانده، ابوالنجم‌احمدبن‌قوص‌بن‌احمد منوچهری دامغانی (432 هـ.ق) است. تاکنون توجه بیشتر پژوهندگان معطوف به جلوه‌های تصویری و وجوه مشترک شعر این شاعر...
[ 19 ] - مکتب اخلاقی خیام اصالت فایده و گریز از خودکامگی در رباعیات خیام
شاید بیش از هر شاعر پارسی گویی، بر شعر، اندیشه و شخصیّت خیام، پرده ابهام کشیده شده است. نسبت دادن رباعیات مختلف، این ابهام را چند برابر کرده و از سوی دیگر نیز همین ابهام، سببِ این شمارگوناگون رباعیات وی شده است. خیام به سبب ارتباط تنگاتنگی که در دوران زندگی با دربار و حکومت داشت، از مسایل و مشکلاتی که جامعه را از ثبات و خیر همگانی محروم می‌کرد، به خوبی آگاه بود. جامعه‌ای که خیام در آن می‌زیست، ع...
[ 20 ] - رویکردی انتقادی به نوع حَماسی در ادبیّات فارسی
آیا تشریح و تبیین نوع حماسی در ادبیّات فارسی سابقه¬ای داشته است؟ در تعریف کلیشه¬ای، مکرّر و نسبتاً غربی این نوع در ایران، کلیّت و پیکره¬ی میراث ادب فارسی مورد توجّه بوده است؟ نگرش¬های شاهکاراندیشانه و نخبه¬گرای پژوهندگان تا چه میزان در تعیین مختصّات مطلق و تغییرناپذیر نوع حماسی اثرگذار بوده است؟ در پی پاسخ بدین پرسش¬ها، جُستار حاضر در دو بخش کوشیده، نگاهی انتقادی به¬نوع حماسی فارسی داشته باشد. بخش نخس...
[ 21 ] - رویکردی تطبیقی به پدیدۀ چندگانگی معنایی در متون فارسی و عربی (رویکرد نظری پژوهش: نظریّه کثرت‌گرایی در فهم متنِ ریکور)
پژوهش حاضر می‌کوشد براساس نظریّة کثرت گرایی در فهمِ متن پل ریکور ثابت کند که در متون عربی و فارسی، در کنار نظریّة «قصدی‌گرایی انحصاری» که امروزه مورد پذیرش جمهور مفسّران است، برای متن می‌توان معانی متعدّد صحیحی که فراتر از قصد مؤلّف هستند در نظر گرفت که امکان اخص‌بودن معانی مقصود از معانی احتمالیِ متن نیز مهیّا و با استفاده از «ضوابط تأیید تفسیر» نظیر «تبیین»، «مشروعیّت»، «مطابقت»، «تناسب» و «سازگاری» ...
[ 22 ] - کارکرد لایة ایدئولوژیک در برجسته سازی سبکی غزل اجتماعی معاصر
هر اثر ادبی بسته به نوع گفتمان خود، بیان‌گر جهانبینی، عقاید، باورها و انگاره‌های ذهنی پدیدآورندة خویش است. یکی از روش‌های دستیابی به ایدئولوژی حاکم بر ذهن و زبان پدیدآورندگان آثار، بررسی متون بر اساس الگوهای مطرح شده در دیدگاه‌های انتقادی است. سبک‌شناسی ایدئولوژی به عنوان روشی کارآمد در پژوهشهای سبک‌شناختی، پژوهشگر را در واکاوی ایدئولوژی آفرینندة متن یاری می‌رساند. هدف مقالة حاضر که به شیوة...
[ 23 ] - مکتب اخلاقی خیام اصالت فایده و گریز از خودکامگی در رباعیات خیام
شاید بیش از هر شاعر پارسی گویی، بر شعر، اندیشه و شخصیّت خیام، پرده ابهام کشیده شده است. نسبت دادن رباعیات مختلف، این ابهام را چند برابر کرده و از سوی دیگر نیز همین ابهام، سببِ این شمارگوناگون رباعیات وی شده است. خیام به سبب ارتباط تنگاتنگی که در دوران زندگی با دربار و حکومت داشت، از مسایل و مشکلاتی که جامعه را از ثبات و خیر همگانی محروم می‌کرد، به خوبی آگاه بود. جامعه‌ای که خیام در آن می‌زیست، ع...
[ 24 ] - تحلیل رستاخیز ساختاری واژه‌ها برپایة سبک‌شناسی لایه‌ای در لایة نحوی غزل معاصر ایران
در غزل امروز، به منظور آشنایی‌زدایی و ایجاد ظرفیت‌های زبانی، شگردهای مختلفی در قالب هنجارگریزی به کار گرفته می‌شود. این شگردها علاوه بر این که موجب ارتقای وجوه ادبی کلام می‌شود، به ویژگی سبکی این‌گونه بدل شده‌است. هدف مقالة حاضر آن است که بر اساس سبک‌شناسی لایه‌ای، هنجارگریزیهای لایة نحوی غزل معاصر را بررسی و معرّفی کند. پرسش بنیادی مقاله این است که هنجارگریزیهای حوزة نحو، بیشتر در چه قس...
[ 25 ] - بررسی تطبیقی «جایگاه زن» در ضرب‌المثل‌های فارسی و عربی بر بنیاد دیدگاه‌های آدلر و برن (مطالعۀ موردی: امثال و حکم دهخدا و مَجمَع الأمثال میدانی)
ضرب‌المثل‌ها به عنوان یکی از بهترین زمینه‌های پژوهش بر روی اندیشه‌های گویشوران یک زبان، بخشی از ادبیات هر سرزمین است که مردم آن را به عنوان بهترین راه برای بیان اندیشه‌های رایج میان خویش برگزیده‌اند. بررسی همسنج ضرب‌المثل‌های پارسی و عربی با تمرکز بر موضوع زن، با اتکا بر امثال و حکم دهخدا و مجمع الأمثال نیسابوری میدانی، میتواند نمایانگر بخشی از ذهنیت گویشوران زبان پارسی و عربی باشد؛ به ویژه زم...
[ 26 ] - تحلیل گفتمان انتقادی مفهوم «قدرت» در دفتر اوّل رمان روزگار سپری شدۀ مردم سالخورده (اقلیم باد) براساس الگوی گفتمانی نورمن فرکلاف
شمار بسیاری از رمانهای فارسی معاصر، با مفاهیم اجتماعی و سیاسی جامعه پیوند یافته و دغدغههای مردمی و خویشکاری ادبی خالقان اثر را در سطوح روساخت و ژرف‌ساخت بازنمایی کردهاند. محمود دولتآبادی در دفتر اوّل رمان روزگار سپریشدۀ مردم سالخورده (اقلیم باد) از ابزارهای ادبی برای پرداختن به مسایل اجتماعی و سیاسی استفاده کرده و گفتمان «قدرت» را به چالش کشیده است. خوانش اقلیم باد </e...
[ 27 ] - The Pathology of the Functioning of the Phrases Related to the Activity and Working in Folk Literature, with a Focus on Proverbs and Mottos (Amsalo Hekam) and based on the thoughts of Alfred Adler
The quality and extent of activity and working play a significant role in the social development of a society and the people's desire for activity depends on the psychological characteristics that are determined by the lifestyle of the community and family's cultural background. The evaluation of this component in Persian Proverbs and Mottos can be a good basis for understanding the functioning...
[ 28 ] - تحلیل طرحواره‌های قدرتی در غزلیّات شمس و پیوندآن باالگوی جهانبینی مولانا
«طرحواره‌های تصویری» که در حوزۀ زبان‌شناسی شناختی، بر نقش تجربه در شناخت تأکید می‌ورزند، طرح‌هایی از تجربه‌های جسمانی هستند که در ذهن شکل می‌گیرند و انسان را قادر می‌سازند مفاهیم پیچیده و انتزاعی را درک کند، دربارۀ آنها بیندیشد و استدلال کند. پژوهش حاضر با بررسی طرحواره-های قدرتیِ «اجبار»، «مانع»، «نیروی متقابل»، «انحراف از جهت»، «رفعِ مانع»، «توانایی» و «جذب» در غزلیّات مولانا بر اساس نظر جانسون...
[ 29 ] - تحلیل ساختاری دو حکایت از عجایبنامۀ همدانی بر اساس الگوی روایی تودوروف
حکایت‌پردازی یکی از روش‌های بسیار مهم در بین صوفیان بوده است. افزون‌بر صوفیان، نویسندگان کهن نیز همواره از حکایت برای گسترش اندیشه‌های خود استفاده می‌کردند. محمد بن محمود همدانی یکی از نویسندگان قرن ششم هجری، مؤلف کتاب عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات یا عجایب‌نامه، برای بیان مقاصد خود از حکایت‌پردازی بهره گرفته است. در این مقاله، برای دریافت شیوۀ نویسندگی همدانی در عجایب...
[ 30 ] - بازخوانی دو اسطوره ترکی «قیزیل آلما» و «ارگنه قون» در شعر ضیا گوک آلپ از نظرگاه حسین مجیب المصری
اسطوره‌ها پرتو بخشی از حقایق تاریخی‌اند. لذا هیچ اسطورهای را نمیتوان جعلی، بیمعنی و بیهوده شمرد؛ زیرا اگر چنین نبود، اسطوره نمیتوانست در ذهن آحاد یک ملّت راه یابد و از چنان پشتوانهای برخوردار گردد که بتواند از غربال تحوّلات تاریخی بگذرد. بازخوانی و شناسایی اساطیر ملّی میتواند مردم هر عصری را از فراز و فرودهای دیروزین خویش مطّلع سازد. حسین مجیب المصری یکی از اسطورهپژوهانی است که در سال 2000م ...
[ 31 ] - تحلیل اسطوره‌شناختی‌ـ تطبیقی نماد غار و بررسی نمودهای آن در شعر منوچهر آتشی با تکیه بر دیدگاه‌های میرچا الیاده
بررسی اسطوره‌شناختی ـ تطبیقی غار به عنوانِ یک نماد کهن، از سویی میتواند جنبه‌هایی کمتر شناخته شده از کارکردهای این نماد را آشکار سازد و از دیگر سو امکان درک دقیق‌تر چراییِ به کار بستن این نماد را فراهم می‌کند. نگارندگان با روش تحلیلی ـ تطبیقی در بررسی اسطوره‌شناختی نمودهای غار و کارکردهای آن در متون مختلف، کوشیده‌اند به یک دسته‌بندی جامع و مانع از نمودهای غار دست یابند. همچنین بر پایۀ این دست...
[ 32 ] - تحلیلِ نگاشت مفهومیِ «بهار» و خوشه‌های استعاری آن در غزلیّات شمس
«استعارهی مفهومی» در چارچوب معناشناسی شناختی، بر نقش تجربیّات در ساختاربخشیدن به مقولههای ذهن و ادراک مفاهیم، تأکید میورزد. فصول سال، یکی از تجربی‌ترین حوزهها، برای تبیین جهانبینی عرفانی هستند. در این میان، توجّه مولانا بیش از همهی فصلها، به «بهار» است. پژوهش نشان میدهد، «بهار» در غزلیّات مولانا، بهعنوان یک نگاشت مفهومی کلان، با همهی نمودهای دیدنی، شنیدنی، بوییدنی، چشیدنی و بسودنی خود، ...
Co-Authors