جعفر شانظری
دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان
[ 1 ] - ویژگی های حیات معقول به عنوان هدف متعالی انسان و راه های وصول به آن در اندیشه علامه محمدتقی جعفری
غایت‌انگاری و آینده‌نگری بهعنوان امری فطری، همواره انسان را به پژوهش در کشف اسرار و رموز پدیده‌های عالم، نظام هستی و وجود خود وادار کرده است. اگر پرسشگری در ساختار ذهن انسان نبود و اگر ذهن انسان، در طلب هدف و غایت نبود، گره از هیچ مشکلی در سراسر عالم انسانی گشوده نمی‌شد. علامه جعفری با ارائۀ الگوی «حیات معقول» بهعنوان هدف متعالی جامعۀ بشری، فلسفۀ هستی انسان را، انتقال از حیات معمول به حیات مع...
[ 2 ] - مطابقت ذهن و عین در اندیشة ملاصدرا
از نظرملاصدرا، مسئلة مطابقت و عدم مطابقت، در علم حصولی مطرح است؛ زیرا علم حصولی صورتی از شیء در ذهن است، و صورت ذهنی باید با واقع مطابقت داشته باشد.وی بر این باور است کهماهیت واسطة بین عین و ذهن است که در هر دو مرتبة وجودی عیناً تکرار شده است. البته اشکالاتی بر نظریة ماهوی ملاصدرا وارد آمده که در نهایت حاکی از آن است که این نظریه نتوانسته به نحو متقن مطابقت ذهن و عین را اثبات کند. از طرف دیگر با...
[ 3 ] - زمان بدون گذر در فلسفة صدرا
نظریه‌ای را که بر اساس آن، زمان واقعیت دارد ولی گذر زمان واقعیت ندارد، نظریۀ «زمان بدون گذر» می‌نامیم؛ گذر زمان، به تعبیری، برآمده از زنجیره‌ای از رویدادهاست که در آن، هر رویداد در نسبت با «اکنون» مرتب می‌شود. هدف اصلی این مقاله واکاوی دیدگاه صدرالمتألهین دربارۀ گذر زمان است. در این راستا نشان می‌دهیم که او از سویی بنیاد زمان را زنجیره‌ای عینی از رویدادها می‌داند که در آن، هر رویداد در نسبت با ...
[ 4 ] - میانی اندیشیِ صدرایی در هستی شناسی، متّکی بر وجود منبسط
فلاسفۀ مسلمان به منظور تبیین نحوۀ ارتباط میان مراتب هستی، اموری را به مثابۀ میانیها مطرح ساختهاند. در فلسفۀ ملاصدرا، وجود منبسط، به عنوان صادر اول، میان هویت غیبیه و ماهیات قرار دارد. این وجود مجرای مبانی هستیشناختیِ اصالت، وحدت و تشکیک در وجود است. بنابراین هستیشناسیِ مبتنی بر نقش میانی این وجود، ظهور مبسوطی است از میانیاندیشیِ صدرایی. بر اساس این ساختار میانی‌اندیشانه، امکان بینهایت امور م...
[ 5 ] - ابن‌سینا و نقش متافیزیک در هرمنوتیک دینی
چکیده «ابن‌سینا و نقش متافیزیک در هرمنوتیک دینی»، یک بررسی میان‌رشته‌ای است که بین دانش متافیزیک، هرمنوتیک و متون دینی (کتاب و سنّت) ارتباط برقرار می‌کند. مسئلۀ این مطالعه، نقش متافیزیک در فهم کتاب و سنّت و معضلات مربوط به آن است. این مطالعه بنیادی، تاریخی، تحلیلی است که به‌روش کتابخانه‌ای با استفاده از منابع معتبر انجام شده است. یافته‌های این پژوهش، این است که به‌نظرِ ابن‌سینا نفش اصلی در فهم و ...
[ 6 ] - وجودشناسی معقولات ثانی فلسفی (با نگاه به تفسیر «عروض ذهنی و اتصاف خارجی»)
در شناساییِ معقولات ثانی فلسفی، عبارت سهل و ممتنع «عروض ذهنی و اتصاف خارجی» به کار می‌رود. این عبارت، بعد از ملاصدرا، در توضیح وجودشناسانۀ معقولات ثانی فلسفی در فلسفۀ اسلامی متداول شد. در دورۀ معاصر، استادان مطهری و جوادی آملی در تبیین و توضیح مقصود حکما به‌طور جدّی کوشیده‌اند و نظر نهایی خود را ارائه داده‌اند. استاد مطهری این اصطلاح را به معنای «هستی» این معقولات در ذهن و «استی» آنها در خارج می...
[ 7 ] - تبیین مبانی وجودشناختی نظریه علامه طباطبایی در تفسیر «نفس‌الامر» و سنجش نقدهای آن
تنوع آرای پیرامون مسأله نفس‌الامر در فلسفه اسلامی، به نوع رویارویی هر فیلسوف با معضلات نظریه مطابقت در تبیین صدقِ برخی قضایا باز می‌گردد. همچنین، معنای نفس‌الامر به دلیل ناکارآمدی و یا ورود برخی پیش فرضهای هستی شناسانه ـ بویژه بعد از طرح اصالت وجود ـ تفاسیر گوناگونی را برتافته که یکی از برداشتهای اخیر آن از سوی علامه طباطبایی عرضه شده است. وی با ترسیم مکانیزم عقل در توسع ثبوت و تحقق، تئوری مطابق...
[ 8 ] - متن متواتر حدیث ثقلین در کتب شیعی و منابع اهل سنت
The well-known hadith of the two weighty sources related from the Prophet, peace be upon him and his household, has been always the focus of the attention of the Muslims and the interpretation of the Shiite and Sunni scholars and theologians and has been narrated in different forms. In this research on the basis of the chain of narration of the traditions some expressions of this hadith, which ...
[ 9 ] - بررسی دیدگاه ابن میمون درباره نقش عقل و شرع در استکمال انسان، بر مبنای رویکرد صدرایی
ابن میمون آندلسی «عقل» را مهمترین ممیّزه انسان از سایر حیوانات و نعمتی از جانب خداوند برای بشر می داند که مهمترین عامل پیونددهنده بین او و حق تعالی می باشد. به باور این متفکر، میزان بهره گیری از این گوهر است که مراتب افراد در قرب و بُعد نسبت به باری تعالی را تعیین نموده و بکارگیری و بهره گیری ازعقل و علم در عرصه اجتماعی را نیز موجب رشد جامعه و تعاملات حسنه در میان مردم می داند. ابن میمون به عنو...
[ 10 ] - بررسی و تطبیق جعل یا کشف معنای زندگی در اندیشه کیرکگور و سارتر
حذف علت غایی در تاریخ اندیشه، در مباحث علمی و فلسفی تغییراتی ایجاد کرده است و این موضوع عامل تغییر نگرش انسان به بحث خداوند بهعنوان یک خالق و قدرت لایزال بوده است و اصلیترین مسئله انسان، یعنی بحث درباره معنای زندگی او را تحت تأثیر قرار داده است. این امر، دلیل اصلی بهحاشیهراندن اولوهیّت خداوند و جایگزینشدن قوای انسانی شده است که نتیجه نهایی آن حاکمیّت رویکردهای نیهیلیستی و پوچگرایانه بوده است. به ...
[ 11 ] - مقایسه راه حل مساله شر از دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی با توجه به وجود مستقل و رابط
مسأله «شر»، که به صورت قرینه‌ای و منطقی مطرح شده و به آموزه‌های دینی جرح و نقد وارد نموده، دست‌مایه انتقادی قوی علیه اعتقادات دینی شده است؛ دین‌پژوهان تلاش کرده‌اند تا با ارائه آراء خود به انتقادها پاسخ دهند؛ صدرا و علامه طباطبایی شرور را امری عدمی دانسته و معتقدند که شرور تحقق عینی نداشته و تمام امور خارجی خیر هستند. ولی براساس وجود رابط و مستقل بین نظریه علامه و صدرا تفاوت اساسی وجود دارد؛ ز...
[ 12 ] - بررسی و تحلیل تطبیقی مرگ و رابطه آن با معنای زندگی از دیدگاه مولوی و هایدگر
مرگ از دیدگاه مولوی، به معنی «قطع و پایان زندگی» نیست، بلکه «تولّد» و «آغاز زندگی جاودانه» دیگری است. در اندیشه مولوی، «مواجهه مرگ با انسان»، «متناسب با شیوه زندگی» و «رویارویی و مواجهه انسان با مرگ» نیز «متناسب با شیوه زندگی» اوست. دیدگاه‌های مولوی در این زمینه، در چارچوب «نظریه فراطبیعت گرایان» قرار می‌گیرد؛ زیرا وی، عامل اصلی معنا‌داری زندگی را عشق به خداوند و سیر و حرکت به سوی او و مرگ ...
[ 13 ] - روش تأویلی - تمثیلی فهم قرآن درعرفان و مذهب باطنیه
در مکتب عرفان و مذهب باطنیه1، از این جهت که برای آیات قرآن و کلمات آن، معانی باطنی قایلند، اعتقاد یکسانی وجود دارد. از این رو، هر دو طریق، برای کشف حقایق معانی قرآن کریم، روشی خاص را پاسخگو می‌داند؛ اما از لحاظ «روش شناختی» تمایز و اشتراک‌هایی در شیوه هرمنوتیکی دو نحله فوق وجود دارد که با مطالعه دقیق در متون و منابع آنان، این تمایز و اشتراک‌ها روشن می‌گردد؛ با این بیان که در تأویل عرفانی سه و...
[ 14 ] - چهاربُعدی‌انگاری و مسأله‌ی اتصال اجزای زمانی در فلسفه‌ی معاصر و فلسفه‌ی صدرا
اگر یک جسم تغییر کند، ازیک‌سو پس از تغییر ممکن نیست درست همان جسمِ پیش از تغییر باشد؛ ازسوی‌دیگر، اگر یک جسم پس از تغییر درست همان جسمِ پیش از تغییر نباشد، موضوع دقیقی برای تغییر نیست، پس گویی هیچ‌چیز به‌راستی تغییر نکرده است.یک راه فیلسوفان برای حل این چیستان که دراصل، مسأله‌ی پایایی هویت در زمان است، این است که زمان را به درون اجسام راه دهند، نه درون ویژگی‌های آنها. در‌این‌صورت می‌توان گفت که...
[ 15 ] - نقش تشکیک در اتحاد عاقل ومعقول
تشکیک در وجود از اصولی ترین مبانی حکمت متعالیه است ، این مسأله مبنای تبیین و اثبات مسائل متعدد فلسفی گردیده است به گونه ای که ملا صدرا بسیاری ابتکارات خود را در حوزه های مختلف فلسفی وامدار این مسأله است، یکی از مهمترین ابتکارات ملاصدرا در حوزه معرفت شناسی که تشکیک در آن نقش اساسی ایفا کرده است، مسأله اتحاد عالم ومعلوم است، حکماء پیش از صدرالمتالهین چون از مساله تشکیک در وجود غافل بوده اند مناط ...
[ 16 ] - بررسی و نقد سنخیت علت و معلول در فلسفه اسلامی
در تبیین پیدایش جهان ممکن بعضی از متکلمان، افزون بر پیشینه عدم زمانی، برای موجودات اصل علیت را نیز انکار کرده و ارتباط واجب و ممکن و یا خالق و مخلوق را به نحو فاعل ایجادی تفسیر کرده‌اند. در برابر، بسیاری از فیلسوفان معتقد به پیشینه وجودی برای موجودات‌اند و بر اصل علیت و ارتباط ایجاد ایجابی تأکید دارند و برخی از آنان در تقریر و تبیین ارتباط ایجاد ایجابی، سنخیت را امری ضروری دانسته‌اند. از این رو...
[ 17 ] - تأمّلی بر ارزش معلومات از نظر علامه طباطبائی (ره)
از پیچیده‌ترین مباحث فلسفی که سرنوشت بسیاری از مسائل به آن وابسته است، بحث علم وادراک است. و از جمله پرسش هایجدّی در این خصوص، مقدار اعتبار معلومات ودانش ما انسان‌هاست و اینکه واقع‌نمایی علم چگونه و در چیست؟ در میان اندیشمندان معاصر، علامه طباطبائی(ره) بیشازسایرین، به اینمهم توجه کرده ومباحث ارزش‌مندی را دربارة این موضوع ارائه داده اند. ایشان با ارجاع تمام علوم حصولی به علوم حضوری و پایه‌دا...
[ 18 ] - قاعده الواحد و فاعلیت الهی
از جمله قواعد فلسفی در باب علیت، قاعده معروف «الواحد» است که با اصل سنخیت علت و معلول ارتباط تنگاتنگ دارد. در منظر بسیاری از حکیمان، این قاعده بدیهی تلقی شده، در عین این که از منظر برخی با اشکالها و پرسشهای جدی در خصوص قلمرو آن روبه رو شده است، از جمله اینکه: قاعده الواحد با فاعلیت و قدرت مطلقه الهی تعارض دارد، بهگونه ای که برخی علیت الهی را از شمول قاعده خارج کرده اند. این مقاله ضمن تبیین اصل ...
[ 19 ] - این همانی در سیر صعودی انسان
امید به آینده و جاودانگی انسان، از اصول تمام ادیان الهی، نقطه عطف افکار فلسفه بشر و معنابخش زندگی دردآلود آدمی است. میزان و شدت اعتقاد به سرمدیت و جاویدبودن، سرنوشت انسان را در تصمیم‌گیری‌های حساس و خطیر در مسیر زندگی، از آغاز تا پایان عمر رقم می‌زند. از سوی دیگر، هراندازه تصور قانع‌کننده‌تری از چگونگی زندگانی جاوید (زنده شدن مجدد) خود داشته باشیم، طبعا اطمینان قلبی بیشتری پیدا خواهیم کرد. حضرت...
[ 20 ] - خوانشی هستی‌شناختی از شاکلة سازوارگی وحی و انسان در هندسة معرفتی صدرالمتألهین
یکی از کارکردهای اساسی فلسفة ملاصدرا تفسیر عقلانی معارف الهی و تبیین فلسفی جایگاه انسان در دایرة هستی است که علاوه بر اینکه می‌تواند چشم‌انداز روشنی از نتایج و دستاوردهای حکمت متعالیه حاصل کند، زمینة بازسازی مدلی آنتولوژیک مبتنی بر اصول هستی‌شناختی صدرایی را در جهت فهم سازوارگی وحی و انسان فراهم می‌سازد. به همین دلیل نوشتار حاضر بر آن است که سازوارگی وحی و انسان در هندسة معرفتی صدرالمتألهین ر...
[ 21 ] - خوانشی دینی‌ـ‌فلسفی از هبوط نفس انسانی در نگاه صدرالمتألهین
هبوط انسان از مهمترین مسائل حوزۀ انسانشناسی در دین‌پژوهی و مطالعات فلسفی است که نه تنها به تبیین ماهیت نفس، بلکه به چگونگی و نحوۀ پیدایش آن اشاره دارد. اگر چه در بعضی از آیات قرآن و روایات متعدد، هبوط به‌وضوح مطرح شده، اما در آثار فلسفی ملاصدرا آمیخته با بحث حدوث نفس توصیف گردیده است. به‌همین دلیل، نوشتار حاضر بر آن است که به واکاوی مسئلۀ هبوط در نظام فلسفی صدرالمتألهین و برخی از آیات و روایا...
[ 22 ] - بررسی تطبیقی مطابقت ذهن و عین در شناخت شناسی ملاصدرا و کانت
از موضوعات پیچیده و بحث برانگیز شناخت شناسی چه در فلسفه اسلامی و چه در فلسفه غرب مسئله کیفیت ارتباط ذهن و عین با یکدیگر است. بحث اصلی در شناخت شناسی بحث مطابقت تصورات با آنچه در واقعیت موجود است، یعنی چگونگی انطباق صور ذهنی با صور عینی میباشد. رئالیستها به مطابقت ذهن و عین قائلند، ولی گروهی از فلاسفه عقیدهای مخالف این دارند و مفاهیم‌ذهنی را جدای از حقایق خارجی پنداشته، و یا ...
[ 23 ] - ضرورت، امکان یا امتناع حرکت در جوهر از نگاه ابن سینا و ملاصدرا
ابن سینا به پیروی از ارسطو به بحث حرکت پرداخت و حرکت در برخی مقولات عرضی را اثبات کرده است. ملاصدرا نیز با بررسی عمیق در مباحث حرکت، به پذیرش حرکت در تمام مقولات معتقد است او ضمن پاسخ به اشکالات مطرح در باب حرکت جوهری، برای نخستین بار در تاریخ فلسفه، با استمداد از مبانی وجود شناسی، حرکت در مقوله جوهر را به اثبات رسانید. و به حل بسیاری از مسایل فلسفی دست یافت. این مقاله، در پاسخ به این پرس...
Co-Authors
تقی اجیه 1