یادمان شهدای گمنام؛ بررسی دو رویکرد منظره‌پردازی در ایران و عراق

جنگ ایران و عراق که در ایران با نام دفاع مقدس و در عراق و کشورهای عربی با عنوان «قادسیه صدام» و «جنگ اول خلیج‌فارس» شناخته می‌شود، از رویدادهایی است که بازآفرینی یادمانی آن در سال‌های بعد از جنگ در شهرهای مختلف ایران و همچنین عراق منظر شهرها را تحت تأثیر قرار داده است. جنگ ایران و عراق برای ایرانیان نسبت به عراقی‌ها یک تفاوت اصلی داشت؛ در جنگ ایران و عراق کشور ما مورد حمله قرار گرفت و مردم ما موضع دفاعی گرفتند. تفاوت دیگر جنگ برای ایرانیان، وجه اصلی و انسانی آن است. به همین دلیل تعریف انسان ایرانی از جنگ یک تعریف دم‌دستی و مطلق نخواهد بود و ادبیات جنگ در ایران با این مشخصات همیشه معنادار خواهد بود. تفاوت معنای جنگ در دو جامعه ایران و عراق، علی‌رغم شباهت‌های اجتماعی و تاریخی زیاد، منجر به رواج دو دیدگاه و دو رویکرد مختلف در ساخت یادمان‌های شهدا شد. مقاله حاضر ضمن ارزیابی نمونه‌های ساخته‌شده مزار شهدای گمنام در عراق و ایران نشان می‌دهد بازآفرینی خاطرات حماسه و غرور یک ملت، نقش بسزایی در اتصال خاطره فرهنگی مردم آن ملت برای نسل‌های بعدی دارد. نتایج پژوهش در جدولی به جمع‌بندی ویژگی‌های یادمان شهدای ایران در مقابل شهدای عراق پرداخته و نشان می‌دهد تفاوت دیدگاه چگونه باعث تفاوت در نمودها، ظاهر و محتوای یادمان‌های یک جنگ در دو کشور مدافع و مهاجم شده است. نتیجه بررسی این مقاله نشان می‌دهد که مشکل قابل‌توجه المان‌های یادمانی شهدا در ایران، عدم استفاده از تخصص منظر و کم توجهی به پتانسیل فضاهای شهری مناسب در جذب مخاطبان است که علی‌رغم ضعف‌های تکنیکی، به دلیل مردمی بودن، ماندگار و معنادار بوده، در بلندمدت می‌تواند ارتباط خود با فضا و زندگی روزانه را اصلاح و تقویت کند. در مقابل یادمان‌های شهدای عراق علی‌رغم ویژگی‌های کالبدی برتر، به دلیل رویکرد اقتدارگرایانه، بعد معنوی ضعیفی دارد و قابلیت اصلاح‌پذیری در آن کمرنگ است.