کارکرد استعاره‌‌های طنزآمیز شراب در غزلیات حافظ

حرمت شراب و باده در فرهنگ اسلامی موجب شده بحث‌های حافظ‌شناسان دربارۀ این پدیده در غزل حافظ به حوزۀ فقهی محدود شود و عمدتاً از دقت‌ در تعابیر هنری جایگزین آن غفلت شود. در این مقاله، تعابیر متعدد حافظ از شراب، متناسب با ساختار غزلیات وی، استخراج شده‌است. در تعابیر حافظ، عمدتاً طنزهایی نهفته‌است که علت کاربرد شراب را در غزل نشان می‌دهد. حافظ به اعتبار رازگشایی شراب، از تعابیر استعاری «پیش‌بین» و «سروش عالم غیب» و «هاتف غیب» و «مفتاح مشکل‌گشایی» بهره جسته تا با این تعابیر، علت نهی و انکار شراب را از قول ریاکاران نشان دهد. متناسب با جنبۀ افشاگری شراب، گاهی از آن به‌صورتِ استعاری به «آفتاب» و «خورشید» تعبیر کرده‌است. «آفتاب صبح امید» و «شمع خلوتگه پارسایی» و «ماه کنعانی» و «ماه تمام»، تعابیری استعاری هستند برای «افشای راز خلوتیانی» که به ظاهر برای عبادت خلوت گزیده‌اند اما به حرام مشغول هستند و «پرده‌ای بر سر صد عیبِ» نهان می‌دارند. در مقابلِ کسانی که برای پنهان کردن هویت اصلی خود برای انجام کارهای زشت، خود را «پیر» می‌شمارند، شاعر همچنان با تعابیر استعاری دست به دامان پیری دیگر می‌شود تا دروغین بودنِ چنان کسانی را نشان دهد که در لباسِ «پیر» دغا می‌ورزند. این پیری که شاعر دست به دامانش شده، برعکس پیران ریاکار صوفیه، دروغ نمی‌گوید و موجب راستی کسانی می‌شود که بدان روی می‌آورند؛ بدین سبب، از شراب با تعابیر استعاری به‌صورتِ «پیر طریقت» و «پیر خرابات» و «شیخ جام» و «شیخ مذهب» یاد می‌کند.