کاربرد شاخص های اکولوژی چشم انداز در پایش و ارزیابی بیابان زایی (مطالعه موردی: منطقه عمرانی گناباد)

بیابان­زایی، یکی از مهم­ترین پدیده­های تهدیدکننده، در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک است. تغییرات اقلیمی و فعّالیّت­های بی­رویة انسان­ها، سبب افزایش سرعت بیابان‌زایی و توسعة بیابان در این مناطق شده است. کاربرد شاخص­های اکولوژیکی چشم­انداز، روشی ساده و کاربردی برای پایش و ارزیابی گسترش بیابان و بیابان­زایی است. پژوهش حاضر با هدف بررسی توانایی این شاخص­ها در پایش و ارزیابی بیابان­زایی در یکی از کانون­های اصلی بحران فرسایس بادی در منطقة عمرانی شهرستان گناباد واقع در جنوب خراسان رضوی صورت گرفت. در مرحلة اوّل، نقشة کاربری و پوشش سطح زمین با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست 5 و لندست 8 در دو مقطع زمانی 1366 و 1396 تهیّه و نقشة عناصر چشم‌انداز آنها ترسیم شد؛ سپس مقادیر شاخص­های تنوّع، غالبیت و تناسب عناصر چشم‌انداز منطقة مورد مطالعه، برای هر یک از این سال­ها محاسبه شد و اختلاف آنها از روش مدل ماتریس مارکو مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد، سال 1396 نسبت به 1366، مقدار شاخص­های تنوّع و تناسب به‌ترتیب، 315/0 و 135/0 افزایش و مقدار شاخص غالبیت، 315/0 کاهش داشته است؛ همچنین مدل ماتریس مارکو نشان داد وسعت اراضی مرتعی، 4/10% کاهش یافته، امّا 7/1% بر وسعت تپّه­های ماسه­ای و کفه­های رسی بدون پوشش در منطقة مورد مطالعه افزوده شده است که به‌طور متوسّط، مقدار 20 هکتار در سال است. بر این اساس، در صورت رها شدن اراضی آبی در اثر کمبود منابع آبی، بی‌درنگ بیابان­زایی در منطقه شدیدتر شده و اثر قوی و فزایندة چشم­اندازهای بیابانی بر روی کلّ چشم­انداز قابل مشاهده خواهد بود.