پژوهش دانش بومی: شمشیری دو لبه در عصر تجارت جهانی

ضرورت پژوهش دانش بومی ‌از طریق گردآوری،  مستند سازی، کاربرد و حفاظت از آن در مقاله‌های پرشماری، به قلم  نویسندگان ایرانی وغیرایرانی، پیشتر به چاپ رسیده است. (عمادی و عباسی 1378 ب و 1383الف؛ فرهادی، 1378الف؛ Warren et al. 1989, 1995). دلایلی چون آگاهی روزافزون جوامع به لزوم بهره‌برداری پایدار از منابع، پرهیز از نهاده‌های شیمیایی در کشت و فرآوری محصولات خوراکی، احیا و تداوم فرهنگی و اجتماعی جوامع روستایی و عشایری و نیز شناسایی و جبران خسارات ناشی از «آلودگی اطلاعاتی»[1] برای بیان این ضرورت جهانی مطرح شده است. حفاظت از تنوع زیستی کرۀ زمین و ذخایر ژنتیکی کشاورزی نیز به عنوان یکی از جدی‌ترین انگیزه‌های پژوهش دانش بومی ‌در عصر کنونی مورد توجه قرار گرفته است. (Alcorn, 1995). به واسطه تعامل اجتناب ناپذیرِ جوامع بشری با طبیعت برای بقای خود، تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی (شامل گونه‌های وحشی و اهلی) همواره نقشی کلیدی در تکامل این جوامع داشته است. اما آنچه در سه دهۀ اخیر این موضوع را بیشتر مورد توجه تحصیلکردگانِ جوامع، از جمله دانشمندان، سیاستگذاران و سرمایه گذاران، قرار داده عمدتا سه پدیدۀ نوین و مرتبط با هم «کنوانسیون تنوع زیستی»،[2] توسعه فناوری زیستی[3] و گسترش مطالعات گیاه‌شناسی بومی[4] است. بررسی این سه پدیده معاصر هدف این مقاله است تا ضمن تایید ضرورت ادامۀ مطالعات گیاه شناسی بومی در ایران، بر هوشیاریِ پژوهشگران، دانشگاهیان و مؤسسات تحقیقاتی کشور در چگونگی انجام پژوهش، ارائۀ یافته‌ها و کاربرد آن در توسعه محلی و ملی تاکید کند. در این نوشته مثال‌هایی از بهره‌برداری شرکت‌های تجاری از گیاه شناسی بومی ‌آورده شده که حاکی از پیامدهای نامطلوبی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی و زیست محیطی در خاستگاه‌های دانش بومی ‌جهان است. تلاش این شرکت‌ها برای بهره‌برداری انحصاری از دانش بومی ‌و ذخایر زیستی جوامع کهن به حدی از بی عدالتی رسیده که از آن با اصطلاحاتی چون «سرقت زیستی»[5] و «استعمار زیستی»[6] نام می‌برند. برای مقابله با این پدیده، کارشناسان و مسئولان کشورهای در حال توسعه راهکارهایی پیشنهاد کرده و به اجرا گذاشته‌اند. (Twarog and Kapoor, 2004) دو نمونه از این تلاش‌ها در این مقاله توصیف شده است. ارزشیابی این تجارب نشان می‌دهد که رویکرد «مشارکتی/عملی» در پژوهش دانش بومی، در مقایسه با رویکرد «استخراجی»، بهتر قادر است که ضمن پژوهش و احیای دانش بومی ‌به آگاهی عمومی‌در مورد جایگاه راهبردی این حوزه تحقیقاتی در حفظ سلامت جامعه، پایداری محیط زیست، استقلال سیاسی و ثبات اقتصادی کشور بیفزاید و مقاومت محلی و ملی ما در برابر سرقت زیستی را سامان بخشد. در انتهای مقاله پیشنهادهایی برای آماده سازی دانشجویان رشته انسان شناسی برای شرکت در طرح‌های پژوهشی مشارکتی/عملی به منظور احیا و کاربرد دانش بومی ‌آمده است.