ویژگی های شاخص بلاغی و محتوایی شطحیات بایزید

عارف گرچه لحظات و آناتی از عمر خویش را در عالم برتر ملکوت به­سرمی­برد که صباح و مساء و مکان ندارد و تهی از هرگونه کثرت است، هنگام نقل تجربیات خود از وحدت، ناچار از توسل به­ ابزارهای عالم کثرت که مفهوم و منطوق است می­گردد و برای توصیف خاطرات خود، هم از زبان حقیقی و هم از زبان مجازی استعانت می­جوید، با وصف این سخنان وی متناقض­نما و  نیازمند شرح و تأویل می­گردد. بایزید بسطامی پس از  شهود یگانگی نفس فردی خویش با نفس کلی یا نامتناهی از عروض احوال و تجارب گوناگونی گزارش کرده که زبان وصف او را  هنری و جمال­شناسانه و گزاره­های عارفانه­اش را از منظر برخی بی­معنی و از منظر گروهی حقیقت ولی غیرقابل نفی و اثبات ساخته است. وی در توصیفات خود از عالم وحدت محض، از زبان حقیقی و مجازی و انواع صور خیال چون تشبیه، استعاره، نماد و... بهره می­جوید و با ابزارهای بلاغی مخاطب مبتدی سلوک را با شهود حق، مرتبه اللهی انسان، لامکانی و لازمانی عالم ورای حد تقریر آشنا می­سازد. سخنان شطح آمیز، گرچه برای ارزش استحسانی و زیبایی­های شاعرانه از زبان وی سرریز نکرده­اند، دارای تصاویر خیالی پنداری و پدیداری­اند. این مقاله بر آن است تا ویژگی­های ساختاری شاخص شطحیات وی را از نظر بلاغی و محتوایی بررسی نماید.