ورود سلجوقیان به خراسان و مسئله «محنت» شافعی- اشعری‌های نیشابور

چکیده سلجوقیان به‌عنوان حامیان و حافظان «اهل سنت و شریعت» از بدو استقرار در قدرت سیاسی در پی نبرد دندانقان (431ق.)، تعاملات پرفراز و نشیبی با فرق و مذاهب مختلف اهل سنت و شیعه داشتند. تنش و رویارویی حنفیان نیشابور با اشعری‌ها به‌عنوان یکی از جریان‌های کلامی متعلق به مذهب شافعی و لعن و تکفیر ابوالحسن اشعری و تبعید تعدادی از علمای شافعی مستقر در نیشابور ازجمله بحران های سیاسی- مذهبی مهم و چالش‌برانگیز در مراحل نخستین استقرار سلجوقیان در خراسان بود. امری که ناشی از بر افتادن غزنویان و به‌هم خوردن معادلات حضور و نقش‌آفرینی پیروان مذاهب شافعی و حنفی در بدنه نظام سیاسی مستقر در خراسان بود. طبقات‌نویسان شافعی عصر سلجوقی تنش شافعی- حنفی در نیشابور را به‌عنوان یک «محنت» و مصیبت مذهبی فراگیر و عظما برای علما و پیروان مذهب شافعی در گستره شهرهای جهان اسلام عنوان کرده‌اند؛ درحالی‌که مکان جغرافیایی و زمان وقوع این رویداد محدود به نیشابور و سه سال بیشتر نبود. همچنین علی‌رغم اینکه این واقعه در ظاهر به‌عنوان تنش و بحرانی مذهبی نشان داده می‌شود، اما بیش از اختلافات کلامی و اعتقادی و رقابت‌های مذهبی برخاسته از آن، رقابت‌های سیاسی نخبگان مذاهب و تلاش آنها برای حضور در عرصه نظام سیاسی سلجوقی نقش تعیین‌کننده‌ای در وقوع این حادثه داشته است. با عنایت به آنچه مطرح شد، در پژوهش حاضر تلاش شده است با رویکردی انتقادی به روایات منابع تاریخی و بازتاب آن در تحقیقات برخی محققان، ابعاد و گستره بحران تنش و درگیری بین شافعی- اشعری‌ها و حنفیان نیشابور، در ارتباط با نقش عامل رقابت‌های سیاسی نخبگان این مذاهب و سیاست‌های حکومت سلجوقی در استفاده از چنین وضعیتی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.