واکاوی بسترهای اجتماعی مؤثر بر اقدامات نوگرایانة صنیع الملک (پدر گرافیک مطبوعاتی ایران)

صنیع‌الملک به‌دلیل نوآوری‌هایش در گذار گرافیک ایران از مرحلة تولید تک‌نسخه‌ای به مرحلة انبوه صنعتی نقشی کلیدی داشت، لذا می‌توان وی را پدر گرافیک مطبوعاتی ایران دانست. با کمی تأمل بر اقدامات او، تأثیر تحولاتی خارج از قلمرو هنر به‌ عنوان زیرساخت‌ نوآوری‌های وی آشکار می‌شود. اما چه تحولاتی، طلیعة شکل‌گیری این نوآوری‌ها بود؟ این مقاله از نوع کیفی و به روش تحلیلی است. شیوة گردآوری اطلاعات آن مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و مطالعة اسناد تصویری است. چارچوب نظری مقاله ملهم از جامعه‌شناسی هنر، به نام بازتاب است. مبانی نظری بازتاب بر این ایده استوار است که جامعه و تحولات آن بر هنر اثر می‌گذارد. به تعبیر دقیق‌تر، هنر به ‌عنوان بخشی از لایه‌های فرهنگی جامعه همواره متأثر و ملهم از تغییرات جاری در متن آن است، بنابراین نمی‌تواند مستقل از جامعه باشد. هدف اصلی مقاله، شرح آن است که اگر چه در زمان قاجار، واژه‌ای به نام طراحی گرافیک وجود نداشت اما تحولات سیاسی، فرهنگی و صنعتی ایران، بستر سیر تکوینی آن، از جمله شکل‌گیری انواع نوینی همچون گرافیک مطبوعاتی را بوجود آورد. دستاورد این مقاله، آن است که طراحی گرافیک ایران نه ‌تنها به ‌یکباره و در خلأ شکل نگرفت، بلکه بازتاب و محصول وجود روابط انضمامی میان هنر و اصلاحات ابعاد گوناگون جامعه بوده است و این نتیجه بی‌آنکه خلاقیت هنرمندان پیشکسوتی چون ابوالحسن غفاری را نادیده بگیرد، بیان می‌کند که سیر تکوینی هنر صرفاً معطوف به کنش‌های فردی هنرمندان نبوده، بلکه بر پایة زنجیره‌ای از عوامل گوناگون اجتماعی از جمله اصلاحات جامعه شکل گرفته و می‌گیرد.