نقش تمثیل در داستان‌های مثنوی معنوی

تمثیل بخش اعظم منظومه‌های عرفانی ادبیات کهن را دربرمی‌گیرد که اکثر مآخذ آنها دین و اسطوره است. تمثیل، در داستان‌های مثنوی معنوی و حتی در غزلیّات مولانا، جایگاه والایی دارد. تمثیلی که در ادبیات مدّ نظر است، بیشتر حکایاتی در جهت توضیح و تفسیر اعتقادات اخلاقی و عرفانی است که نمونه‌ای از ادبیّات تعلیمی تخیّلی محسوب می‌شوند تا جاذبه بیشتری داشته باشند. در حقیقت، زبان و بیان مولانا بیشتر به شیوه تمثیل رمزی، یعنی ارائۀ یک شخصیّت، اندیشه یا حادثه و اتفاقی، در دنیای ملموس از یک سو و بیان موضوعی فراسوی ظاهر آن است. رمز در تمثیل، بیانِ یک معنی یا نشان‌دهندۀ شیء خاص و غیرمحسوس است. حکایات مثنوی معنوی، بیشتر از نوع «تمثیل آرا و عقاید»ند که در آن شخصیّت‌ها مفاهیم انتزاعی را مُمثّل می‌کنند. در این صورت معمولاً پیرنگِ اثر در خدمت انتقال آموزه و عقیده‌ای است که آیات و احادیث را در قالب تمثیل، شعر، برهان و عرفان، تفسیر و بیان می‌کند. در این مقاله سعی داریم انواع تمثیل را در اشعار مثنوی با توجه به تقسیم‌بندی غربیان با زیر مجموعه‌های، فابل، پارابل، اگزمپلوم و فراتر از این انطباق به صورتِ تأویل، اثرپذیری گزارشی و تناقض، با ذکر نمونه‌هایی بررسی کنیم.