نقش ابزارهای اقتصادی در مدیریت آب حوضه‌ی آبخیز گرگانرود- قره‌سو

سابقه و هدف: محدودیت آب از مهمترین عوامل بازدارنده‌ی تولید محصولات کشاورزی به‌شمار می‌رود و انجام پژوهش در راستای مدیریت پایدار منابع آب و انتخاب یک راهبرد مناسب برای استفاده از این نهاده امری ضروری است. یکی از کارآمدترین ابزارهای مدیریت تقاضا که به تنظیم الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی منجر می‌شود، اصلاح نظام قیمت‌گذاری مبتنی بر ارزش اقتصادی آب است. ویژگی‌های هر منطقه از لحاظ میزان آب قابل دسترس، نوع منابع آبی، نوع فعالیت‌ها و محصولات کشت‌شده موجب می‌شود که واکنش کشاورزان نیز در قبال تغییرات قیمتی در مناطق مختلف یکسان نباشد. در این مطالعه جهت مدیریت بهینه‌ی منابع آب حوضه‌ی آبریز مشترک گرگانرود- قره‌سو به برآورد تابع تقاضای کلی آب آبیاری این حوضه پرداخته می‌شود. مدیریت حوضه‌های مشترک به‌علت وجود ذی‌نفعان متعدد با اهداف و مطلوبیت‌های مختلف، یکی از مهم‌ترین چالش‌های مدیریت منابع آبی است که به دلیل بُعد گسترده‌ی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مواد و روش‌ها: بدین منظور با استفاده از داده‌های سری زمانی (1394-1378) و کاربرد روش بررسی عملکرد بنگاه‌های مشغول در فعالیت‌های کشاورزی، ابتدا مدل خطی تابع تقاضای آب آبیاری برای هریک از استان‌های ذینفع (گلستان، سمنان و خراسان شمالی) در قالب کردارهای معمول برآورد می‌گردد. سپس، با لحاظ‌نمودن مقادیر واقعی سایر عوامل تأثیرگذار بر تقاضا (به‌غیر از فاکتور قیمت) در مدل، تابع تقاضای کوتاه‌مدت آب برای هریک از استان‌ها استخراج و در پایان، از طریق جمع افقی توابع استخراج شده، تابع تقاضای تجمیعی آب کل حوضه‌ی مورد مطالعه تخمین زده می‌شود. یافته‌ها: نتایج برآورد تابع تقاضای آب کشاورزی هریک از استان‌ها نشان می‌دهد که بین قیمت آب کشاورزی و مقدار مصرف آن رابطه‌ی منفی ومعنی‌دار وجود دارد؛ به‌طوری‌که اگر قیمت آب در هر استان یک درصد افزایش یابد، مقدار تقاضای آب از سوی زارعین به‌طور میانگین در استان گلستان 0.17 درصد، در استان سمنان 0.33 درصد و در استان خراسان شمالی نیز 0.26 درصد کاهش می‌یابد. به‌طور مشابه، نتایج تابع تقاضای تجمیعی آب حوضه نیز مؤید رابطه معکوس بین قیمت آب و مقدار تقاضای آن در بخش کشاورزی است؛ به طوری‌که اگر قیمت آب حوضه‌ی گرگانرود‌-قره‌سو یک درصد افزایش یابد، مقدار تقاضای آب توسط استان‌های ذی‌نفع به‌طور میانگین 0.49 درصد کاهش می‌یابد. نتیجه‌گیری: به‌منظور بررسی واکنش زارعین منطقه به تغییر قیمت آب آبیاری، کشش قیمتی تقاضا محاسبه شد. با توجه به اینکه کشش محاسبه‌شده کوچکتر از یک است ؛ بنابراین سیاست‌های قیمتی نمی‌توانند به‌تنهایی عامل مهمی در کنترل مصرف نابهینه این منبع باارزش باشد. در این میان برگزاری کلاس‌های ترویجی در راستای فرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی کشاورزان در خصوص اینکه آب نهاده‌ای ارزشمند و کالایی اقتصادی است، می‌تواند در جهت تغییر الگوی کشت، انطباق روش آبیاری با شرایط آب، خاک و نیاز واقعی گیاه و بهبود بازده آبیاری مؤثر واقع شود.