موانع اجتماعی-فرهنگی تشکیل شرکت و تأسیس کارخانه در ایران عصر قاجار

دلایل توسعه‎نیافتگی ایران، در چند دهۀ اخیر ذهن مورّخان و عالمان سایر علوم را مشغول‎ کرده‎ و دورة قاجار، به‌سبب حیطۀ مشخص و حساسیت زمانی، بسیار مورد توجه بوده‎است. نکات اصلی این مقاله عبارتند از: نبود امنیت لازم برای تجمّع سرمایه ؛ خصلت ایرانیِ مغایر با فعالیت جمعی اقتصادی؛ نبود آمادگی‌های علمی و فنی برای کارخانه‌داری و نیز نبود راه‌های مواصلاتی به‌عنوان زیرساخت فعالیت اقتصادی در دورۀ قاجار. تجمّع سرمایه و تشکیل شرکت، محصول مستقیم فضایی امن برای سرمایه‎گذاری است. در دورة قاجار و در نبود این پیش‌فرض، سرمایۀ متراکم از سوی حکام قاجاری و راهزنان داخلی تهدید می‌شد. تشکیل شرکت نیز، به‌لحاظ درونی، شرایط دیگری از جمله داشتن روحیۀ کار جمعی نیاز دارد که در ایرانیان آن دوره به حد کفایت وجود نداشت. همچنین اگر شرکتی برپا و یا کارخانه‌ای تأسیس می‌شد، با مشکلات دیگری مواجه‎می‌شد، که آن را ناکام می‌نهاد؛ مشکلاتی که ریشه در عقب‎ماندگی علمی و فنی داشت. فزون‌بر این، نامناسبی راه‌های کشور مانع از ورود تولید به مرحلۀ توزیع شده و چرخه کامل نمی‌شد. حاصل این فرآیند آنکه این مشکلاتِ درونزا در کنار مشکلات برونزای دیگر (رقابت سرسختانۀ خارجی)، مانع از آن بود که ایران قاجاری از مرحلۀ تولید سنتی به تولید صنعتی عبور کند.