ضرورت آینده پژوهی در نظام آموزش پزشکی و سلامت کشور

آموزش پزشکی یکی از محوری ترین نظام­های اجتماعی موثر در تحقق توسعه پایدار نظام سلامت هر کشور است. از اساسی ترین اهداف نظام آموزش پزشکی( در کلیه سطوح)، ارائه تصویری روشن از یک انسان سالم، تربیت نیروی توانمند برای مشارکت موثر در ارتقاء سلامت جامعه؛ و تجهیز کامل و مناسب دانشجویان و دستیاران به دانش و مهارت و توانمندی­های لازم برای برآورده­سازی نیازهای بهداشتی، درمانی جامعه چه در زمان حال و چه در زمان آینده است(1).  تغییرات شتابان در حوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فناورانه و زیست محیطی آینده نظام سلامت را با پیچیدگی و خطرپذیری مواجه می سازند. سیر تحولات در نظام سلامت و آموزش پزشکی به عنوان چالشی جهان شمول است؛ لذا آینده اندیشی و کسب آمادگی برای رویارویی با شرایط مخاطره آمیز، ضرورت سیستم سلامت و آموزش پزشکی است(2). عدم قطعیت نهفته در آینده، رصد تغییرات آینده؛ والبته ریشه یابی وقایع گذشته و حال؛ منبعی گرانب­ها از فرصت‌ها را برای تصمیم گیران به خصوص برنامه ریزان نظام آموزش پزشکی فراهم می نماید(3).  امروزه در مطالعات مربوط به آینده واژگان بسیاری به کار می روند، از جمله واژه های مطرح آینده پژوهی"، "آینده اندیشی"، "مطالعات آینده"، "آینده شناسی" و در نهایت "آینده نگاری" است. اما هر یک از واژگان برآمده از نظریه­های بسیارند. شاید بتوان آینده پژوهی را نامدار این اصطلاحات دانست(4). آینده پژوهی مشتمل بر مجموعه تلاش­هایی است که با استفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده های بالقوه و برنامه ریزی برای آنها   می­پردازد. آینده پژوهی معادل اصطلاح “FUTURES STUDY” است کلمه آینده ها Futures به این دلیل استفاده شده است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدولوژی ها و به جای تصور" فقط یک آینده"، به گمانه زنی سیستماتیک و خردورزانه، "چندین آینده متصور" مبادرت می شود(5). براساس تعریف اسلاتر، آینده نگاری؛ وسیله ای برای اتخاذ دیدگاه مناسب نسبت به انتخاب های آینده و در آخر گزینش بهترین آنهاست(6). امروزه آمیختگی امور و تاثیر  تعامل حوزه های مختلف منجر به ایجاد طیفی از نیازمندی های آموزشی در سطوح مختلف پزشکی گردیده است. لذا تاثیر رشد فناوری ها، رشد اقتصادی، تحولات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تغییرات اپیدمیولوژیکی بر سیستم سلامت، آموزش پزشکی را با طیف گسترده ای از درخواست­های متنوع در حیطه های مختلف در آینده مواجه می سازد(2) و آینده نگاری برگ برنده موفقیت و توسعه پایدار نظام سلامت و آموزش پزشکی است. در سطح کلان تعیین اهداف، سیاست ها، همچنین     طرح­ریزی برنامه های راهبردی آموزش پزشکی وابسته به چشم اندازهایی است که از آینده ارائه می شود. و آینده نگاری فرایندی ساختارمند و مشارکتی برای خلق چشم اندازهای میان مدت و بلند مدت است(6). از طرفی گسترده نظام سلامت و آموزش پزشکی کشور در پاسخگویی مناسب و حرکت در جهت سند چشم انداز، تحلیل صحیح از ارزش­های کشور و استفاده از روش­های خلاقانه و نوین علمی و تدوین نقشه ای هوشمندانه در راه رسیدن به اهداف آرمانی سند چشم انداز را می طلبد. در کشور سند چشم انداز و همچنین نقشه جامع سلامت کشور با رویکرد آینده پژوهی نگارش شدند(7). اهمیت ویژه آینده پژوهی در آموزش پزشکی به دلیل رسالت آن در تربیت نیروی انسانی توانمند و متخصص و متعهد و کیفیت و کمیت نیروی انسانی تامین کننده نیازهای سلامت حال و اینده کشور است(3). اگر چه اقدامات ارزشمندی اخیرا در بخش سلامت با تکیه بر این رویکرد صورت پذیرفته است، لیکن انجام آینده پژوهی در بخش آموزش پزشکی و سلامت کشور با چالش ها و موانع بسیاری مواجه می باشند(8). علی رغم اهمیت آینده پژوهی، این نوع مطالعات، موضوعی ناآشنا برای گروه های ذینفع در بخش آموزش پزشکی است. و متاسفانه در بین پژوهش گران حوزه آموزش پزشکی تعداد معدودی از محققان بر ادبیات و متدولوژی آینده پژوهی و آینده نگاری تسلط دارند(8). در حقیقت آینده پژوهی در حوزه آموز ش پزشکی فرایندی در حال تکامل و نسبتاً جدید است.  از این رو اصول آینده پژوهی و آینده نگاری در امر آموزش پزشکی تدوین نشده است. برای آینده پژوهی در آموزش پزشکی علاوه بر توجه بر روندهای نوظهور و بررسی عدم قطعیت های آینده، رصد متغیرهای موثر در آینده نظام آموزش پزشکی و نظام سلامت کشور با توجه به الزامات و ارزش­های ملی، دارای نقش اساسی است. پیشنهادات با توجه به نقش آینده پژوهی و آینده نگاری در ساخت آینده بهتر برای نظام آموزش پزشکی و سلامت کشور، همچنین ماهیت زمان بر؛ پرهزینه و مشارکتی این مطالعات؛ ایجاد بسترهای فکری، علمی و فرهنگی مورد نیاز در بخش آموزش پزشکی یک ضرورت است. البته انجام آینده پژوهی و آینده نگاری در سطح ملی نیاز به زیر ساخت هایی دارد که باید ایجاد شود. از جمله، آموزش روش­های آینده پژوهی و آینده نگاری به عنوان ساز و کاری علمی برای فراهم ساختن مولفه های ضروری تصمیم گیری و سیاستگذاری در سطح کلان، ایجاد زیر ساخت ها و سیستم های اطلاعاتی منسجم، پشتیبانی مادی و معنوی از پروژه های آینده نگاری درجهت تدوین راهبردهای و سیاست­های ملی توسعه آموزش پزشکی و آموزش عالی سلامت ایران فراهم گردد. با توجه به اینکه کانون توجه و هدف نظام آموزش پزشکی و نظام سلامت، ساختن آینده ای بهتر است، و آموزش پزشکی فرایندی ذاتاً آینده نگرانه و دوراندیشانه است؛ به نظر می رسد زمان آن رسیده است که در دانشگاه­های علوم پزشکی برای آینده­نگاری ظرفیت سازی های لازم صورت پذیرد و امکان مشارکت و حمایت گسترده محققان و اعضای هیأت علمی در برنامه های آینده پژوهی و آینده نگاری در حوزه تحقیقات آموزش پزشکی و سلامت در سراسر کشور  فراهم گردد.