شواهد ساختاری از تأثیر گسل‌های شمالی- جنوبی در توسعه دگرریختی‌های جنوب خاوری بیرجند‌، پهنه سیستان

حرکت راستگرد شمالی- جنوبی بین ایران مرکزی و افغانستان باعث فعالیت پهنه‌های گسلی شمالی- جنوبی و شمال باختری- جنوب خاوری در بخش خاوری ایران شده است. تأثیر متقابل گسل‌ها (fault interaction)باعث ایجاد مناطق فشاری (restraining zones) در راستای پهنه‌های گسلی و ظهور رخنمون‌های افیولیتی در بین واحدهای ترشیر شده است. مطالعه هندسی و جنبشی ساختارها راهکار مناسبی برای شناخت نحوه شکل‌گیری و تکوین ساختاری مناطق فشاری در پهنه‌های گسلی در شمال شمال خاور دشت لوت (بخش شمالی پهنه ساختاری سیستان) فراهم آورده است. فعالیت گسل‌هایی با روندهای مختلف در منطقه خاور ایران سبب ایجاد دگرشکلی‌های محلی متفاوت با مناطق ساختاری مجاورآنها شده است. چنین دگرشکلی‌هایی، به تأثیرمتقابل گسل‌های با سازوکار چیره امتدادی و روندهای متفاوت شمالی- جنوبی و شمال باختری- جنوب خاوری نسبت داده شده ‌است . تأثیر متقابل روندهای ساختاری مذکور و نقش مؤثرترگسل‌های شمالی- جنوبی سبب ایجاد مناطق فشاری  با دگر شکلی بالا و ظهور خمیدگی‌های ساختاری شده است. ایجاد مناطق فشاری در محل همپوشانی (over lap) پهنه‌های گسلی شمالی- جنوبی و خمیدگی اثر محوری چین‌ها، ناشی از تأثیرمتقابل روندهای ساختاری شمالی- جنوبی  و شمال باختری- جنوب خاوری می‌باشند. مطالعات ساختاری منطقه مورد مطالعه در دو بخش انجام گردید : الف) فعالیت پهنه‌های گسلی شمالی- جنوبی با سازوکار امتدادلغز راستگرد، باعث ایجاد مناطق عدسی شکل فشاری در راستای پهنه‌های گسلی شده‌اند. هندسه نردبانی (en echelon) این گسل‌ها، مناطق فشاری از نوع  link damage zoneرا در محل همپوشانی آنها ایجاد شده است (مانند کسراب، ترشاب و آساکوهک) که واحدهای افیولیتی در محل همین مناطق، رخنمون یافته‌اند. ب) سازوکار پهنه‌های گسلی شمال باختری- جنوب خاوری به‌صورت فشاری- برشی راستگرد است و رخنمون واحدهای افیولیتی در راستای آنها پیوسته و گسترده است.      میزان کوتاه شدگی واحدهای رسوبی چین خورده ترشیر (چین‌های حسین‌آباد، پرنگ، چاخو، شورک، مرغزار، زهاب) از شمال به جنوب افزایش یافته است. از آنجا که میزان جابه‌جایی در بخش مرکزی گسل‌ها افزایش می‌یابد (مانندگسل شوشک- چشمه زنگی)، کوتاه شدگی در چین‌ها در این منطقه وابسته به حرکت گسل‌هاست. وجود دگرشیبی بین واحدهای ترشیر و کرتاسه، رخنمون افیولیت‌ها در مکان‌های تحت تأثیر فشردگی، موقعیت شمال خاوری- جنوب باختری محور اصلی فشردگی در راستای هر دو روند اصلی شمال شمال خاور دشت لوت و رشد مناطق فشاری در محل تلاقی دو روند اصلی، نشانگر این است که فعالیت دو روند مذکور به‌طور همزمان انجام شده است. در مناطق فشاری در محل همپوشانی گسل‌های شمالی- جنوبی گسل‌های راندگی، رخنمون واحدهای قدیمی و قطعات لوزی شکل دیده می‌شوند. ظهور راندگی‌ها و رخنمون افیولیت در مناطق فشاری در بخش‌های شمالی منطقه مطالعه‌، جایی که روندهای شمال باختری - جنوب خاوری نیز بر  دگرشکلی‌‌های منطقه اثر دارند، نشانگر اثر غالب روندهای شمالی- جنوبی است. از آنجا که راستای مؤلفه اصلی فشردگی در سرتاسر منطقه مطالعه تقریباً یکسان است، تغییرات دگرشکلی از شمال به جنوب به همراه افزایش میزان کوتاه‌شدگی اندازه‌گیری شده در چین‌ها، ناشی از تأثیر غالب گسل‌های اصلی شمالی- جنوبی بر دگرشکلی‌‌های منطقه مطالعه و پهنه سیستان است.