سیمای اجتماعی یهودیان کاشان در دورۀ صفوی

ایرانیان و عبریان، نخستین بار در شاهراه کلده و آشور یکدیگر را یافتند و به‌تدریج در کاشان، یکی از طولانی‌ترین هم‌زیستی‌های بشری را آغاز کردند. از ورود اسلام به ایران تا دورۀ صفوی، از یهودیان کاشان اطلاعی در دست نیست؛ اما با ورود به عصر صفوی، به‌مدد دو وقایع‌نامۀ داخلی و گفتار سیاحان غربی، به رشد و پویایی فرهنگی واجتماعی و اقتصادی این جامعه پی می‌بریم. این جستار به گزارش و تحلیل حیات اجتماعی و فرهنگی یهودیان در یکی از مراکز اصلی تشیع در ایران، یعنی کاشان در دورۀ صفویه می‌پردازد و در زمینۀ تاریخ اجتماعی ایران، بدین سبب اهمیت دارد که از نظرگاه منابع کمیاب یهودی و داوری آنان دورۀ صفویه ارزیابی می‌شود. این مقاله وضعیت یهودیان کاشان و تعامل آنان را با علما، به‌ویژه نقش ملامحسن فیض، و دولت‌های شیعی گزارش و تحلیل می‌کند. در این بخش، شمار جمعیت، ساختار محلۀ کلیمیان کاشان، رشد ادبیات فارسیهود در کاشان، شخصیت‌های دینی و ادبی یهودیان کاشان از قبیل ملا مشه هلوی، ربی یهودا بن العازار، سعیدای سرمد کاشانی، بنیامین بن میشائیل (امینا)، بابایی بن فرهاد و بابایی بن لطف معرفی می‌شود. این گزارش و تحلیل نشان می‌دهد که با وجود برخی آزارهای حکومتی، می‌توانیم عصر صفوی را اوج دوران رشد و شکوفایی جامعۀ یهودِ کاشان، هم در حوزۀ اقتصاد و هم در حوزۀ فرهنگ و مذهب بدانیم؛ لذا در همین عصر، عنوان «اورشلیم کوچک» به کاشان اختصاص یافته است.