زیبایی‌شناسی گونه‌های جناس در نهج‌البلاغه

جناس همانندی دو کلمه در لفظ با اختلاف آن‌ها در معناست. جناس از مهم‌‌ترین عناصر علم بدیع است و به‌وضوح در نهج‌البلاغه‌‌ دیده می‌‌شود. هدف از به‌کارگیری جناس تألیف کلام به‌گونه‌‌ای‌‌ است که بر زیبایی فنی آن افزوده شود، و باعث می‌شود که متکلم در تعبیر سخن خود به اوج کمال فنی نایل آید. این صنعت در ادبیات عرب و به‌ویژه در شعر بسیار کاربرد دارد و فنی برای زیبایی لفظی محسوب می‌‌شود. جناس باعث ملکه‌شدن معنا در ذهن شنونده و افزوده‌شدن تناسق و تناسب کلام می‌شود، اگرچه زیاده‌روی در کاربرد آن کلام را مستهجن می‌کند. در کتاب ارزش‌مند نهج‌البلاغه‌‌ نیز صنعت جناس موسیقی داخلی متون ادبی آن را تشکیل می‌دهد، که این موسیقی با تداعی معانی مختلف موجب التذاذ می‌شود و روح و جان شنونده را به تسخیر خود درمی‌‌آورد و به گسترش تخیل ذهنی او کمک می‌‌کند. به‌رغم کارکرد جناس در زیبایی‌آفرینی، این پدیدة ادبی در نهج‌البلاغه‌‌ کم‌تر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با بهره‌‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است تا جستاری در زیبایی‌‌شناسی گونه‌‌های جناس در نهج‌البلاغه‌‌ داشته باشد. ابتدا نگاهی گذرا به جایگاه ادبی و بلاغی نهج‌البلاغه‌‌ دارد و پس از تأمل در کارکرد جناس نمونه‌‌هایی از نهج‌البلاغه‌‌ را به عنوان شاهد مثال گونه‌‌های جناس می‌آورد تا زیبایی‌‌های این عنصر بدیع نشان داده شود و اثر این پدیدة آوایی در بیان معنا تبیین شود. دستاورد کلی پژوهش آن است که در کلام امام علی (ع) زیبایی‌‌شناسی لفظی یا صوری با زیبایی‌‌شناسی معنوی و معنایی هم‌زمان به‌کار گرفته شده و صنعت جناس نیز از مهم‌‌ترین صنایع بدیع در این کتاب است که با ایجاد نوعی موسیقی زیبا و طنین‌انداز سبب تداعی معانی مختلف یک لفظ واحد می‌شود.