رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه های معماری تبریز عهد ایلخانی

چکیده بر مبنای اسناد تاریخی، احداث مجموعه­های عظیم معماری و شهرک­های اقماری در تبریز عهد ایلخانی در سراسر تاریخ معماری و شهرسازی شرق اسلامی بالاخص ایران ­کم­نظیر و کم­­سابقه بوده است. این توسعۀ مجموعه­های معماری و شهرک­های مهندسی­ساز ارتباطی مستقیم با افزایش جمعیت و گسترش تجارت بین­المللی در قلمرو پادشاهی پهناور ایلخانان داشته است. متأسفانه زلزله‌های مهیب سال­های 997 و 1143 و 1193 ه. ق. تبریز را درهم­کوبید؛ و به تلی از خاک تبدیل کرد؛ و از آن چیزی بر جای نگذاشت؛ بنابراین، مسئلۀ اصلی نوشتار حاضر این است که آیا دانش معماری و شهرسازی می­تواند بر مبنای اسناد تاریخی، ساختارهای شکل دهندۀ تبریز عهد ایلخانی را بازشناسی کند؟ نگارنده با استفاده از رهیافت تاریخی و با مراجعه به متون اصلی و دست اول مؤرخان و سیاحان سده­های هفتم تا نهم هجری قمری چون آثار خواجه رشیدالدین فضل­الله همدانی و حمدالله مستوفی قزوینی سعی کرده­ این ساختارها را تا حد امکان بازشناسی کند. بر مبنای اسناد تاریخی، ساختار شهری تبریز عهد ایلخانی از سه ناحیۀ شهری کاملا برنامه‌ریزی شده و با کارکردهای تعریف شدۀ شهری و مجموعه­های معماری عام­المنفعه شکل می­گرفته است؛ که در آن، شهر تبریز به عنوان ناحیۀ مسکونی تودۀ رعایا و مرکز اصلی صنعت و تجارت و نیز مرکز ثقل شبکۀ بازارهای شرقی ایلخانان؛ شهرک غازانیه به عنوان ارگ حکومتی و مرکز فعالیت­های سیاسی و تجارت با اروپا و همچنین ناحیۀ مسکونی سلطنتی؛ و شهرک رشیدیه نیز با هدف فعالیت­های فرهنگی و دینی و ناحیۀ مسکونی طبقۀ نخبگان اجتماعی برنامه ریزی، طراحی و احداث شده بودند.