دلایل سازه ای استفاده و رواج گنبدهای شلجمی شکل در ایران: مطالعه موردی مسجد شاه مشهد

گنبدهای شلجمی­شکل ازجمله گنبدهای دوپوسته گسسته به شمار می­روند که از اواسط قرن نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی و هم‌زمان با دوره تیموری در ایران رواج می­یابند. در این شکل از گنبدها، پوسته خارجی در زیرِ قاعده قوس از خط مستقیم منحرف می­شود و بدین­وسیله تولید شکم­دادگی مختصری می­کند که در اصطلاح معماری به آن، آوگون گفته می­شود. گنبد شلجمی به‌عنوان بخشی از فرهنگ معماری ایرانی محسوب می­شود و معماران این سرزمین این سازه پیچیده را به‌گونه‌ای شایسته تا به دوران معاصر مورداستفاده قرار داده­اند. درنتیجه به نظر می­رسد که این شکل از گنبد، نیازمند یک ارزیابی دقیق پیرامون طراحی، مکانیسم انتقال نیرو و ویژگی­های عناصر سازه­ای آن باشد. در این مقاله هدف اصلی، نشان دادن نقش آوگون به‌عنوان عنصری معمارانه در گنبدهای شلجمی شکل است که پیش‌ازاین، تنها کارکردی زیبایی­شناسانه برای آن متصور بوده­اند. در پژوهش حاضر، گنبد شلجمی شکل مسجد شاه مشهد، به‌عنوان نمونه موردی انتخاب‌شده است. این گنبد در نرم­افزار Abaqus شبیه­سازی گردید و سپس واکنش آن در برابر بارهای استاتیکی (بار وزن) و دینامیکی (بار زلزله) مورد آزمایش قرار گرفت. به‌منظور نشان دادن نقش آوگون، مقایسه­ای میان این گنبد و گنبدی با تمامِ ویژگی­های معمارانه مشابه، اما بدون آوگون، انجام گرفت. تحلیل موردنظر نشان داد که آوگون، تنها عنصری زیبایی­شناسانه نبوده و رواج این شکل از گنبد دلیل سازه­ای نیز داشته است. به این صورت که آوگون، از میزان فشاری که نیروی وزن به پایه­های گنبدخانه وارد می­کند می­کاهد.