حوزۀ ادبی سمرقند در سدۀ ۱۶ میلادی

سهم اهل علم و ادب و فرهنگ سمرقند در تاریخ تشکّل و ترویج علم و فرهنگ جهان بسیار بزرگ است. هدف این مقاله بیان بعضی ملاحظه‌ها دربارۀ مرکز علمی و ادبی سمرقند در سدۀ شانزده میلادی است. طبق معلومات منابع مختلف در سدۀ شانزدهم در ماوراءالنهر و خراسان پنج حوزۀ ادبی عبارت از هرات، مشهد، بلخ، بخارا و سمرقند وجود داشت که در میان آن‌ها دایرۀ ادبی سمرقند بسیار ممتاز بود. در این دایرۀ ادبی از ابتدا تا میانه‌های سدۀ شانزدهم، بیش از پنجاه نفر اهل ادب و فضل فعالیت علمی و ادبی داشتند. از معلومات منابع مختلف پیداست که در حوزۀ ادبی سمرقند تا اوایل سدۀ شانزدهم میلادی، ادبیات درباری عموماً وجود نداشت؛ بنابراین در این حوزه، ادبیات دایره‌های شهری و صنعتگری قوّت گرفت که نمایندگان برجستۀ آن زین‌الدین واصفی، دیوانۀ نیشابوری، نادر سمرقندی، حلوایی سمرقندی، عارف سمرقندی و فروغی سمرقندی هستند. نیمۀ دوم سدۀ شانزدهم میلادی، دورۀ مرکزیت یافتن و استوار شدن دولت شیبانی در سمرقند است. طبق آنچه در تذکرۀ مطربی و برخی منابع دیگر آمده است، در این دوره شعرای قصیده‌سرا باوجود برخی مساعدت‌های حکومت‌داران، احوال معیشتی و معنوی خوبی نداشتند؛ بنابراین، در این دوره نیز ادبیات دایره‌های شهری و صنعتی در حوزۀ ادبی سمرقند رونق و قوّت بیشتری داشت. ازجمله ادیبان برجستۀ این مرکز ادبی در این دوره می‌توان به ناظمی میانکانی، فگاری سمرقندی، امینی دهبیدی، افضلی سمرقندی و... اشاره کرد.