تکنولوژی‌های قدرت در سیاست‌نامة خواجه نظام‌الملک

چکیده آنچه ابن خلدون دربارة چرخة ظهور و سقوط عصبیت در حکومت‌های قبیله‌‌ای می‌‌نویسد در باب ایران صدق نمی‌‌کند؛ زیرا طبقاتی چون دهقانان، نهادهایی چون وزارت، سازه‌‌هایی چون قنات، رسومی چون وقف و ... باعث شده است که مبانی حکومت‌‌مندی در ایران فضایی برای تنفس داشته باشد و خارج از فنون تغلب استبدادی تعریف ‌‌شود. مثلاً می‌‌توان به متن سیاست‌‌نامة خواجه نظام‌الملک اشاره کرد که در آن به‌رغم داشتن روحیة اشعری و حکمت عملی اندرزی ایرانشهری فنون بسیار خردورزانه‌‌ای از اعمال‌کردن و محدودکردن قدرت را ترسیم می‌‌کند. ایرانیان علاوه بر فقه، حکمت و عرفان شیوه‌ای به نام اندرزنامه‌نویسی داشته‌‌اند که میراث همیشگی ایران باستان است. در این شیوه فنونی را برای حکومت‌مندی‌‌ پیشنهاد و پیاده کرده‌‌اند که با آن‌که در عصر حکومت‌‌مندی متافیزیک به سر می‌‌برد، اما نشانه‌‌های واقع‌گرایی و مصلحت‌گرایی از چرخش امور عمومی را در خود جای داده است. این مقاله با استفاده از ادبیات تئوریک حکومت‌‌مندی در پی ترسیم فنون اعمال قدرت و محدودکردن آن در سیاست‌نامة خواجه نظام‌الملک است و با ارائة مدلی تئوریک به نقد و ارزیابی آن می‌‌پردازد.