توزیع رسایی در خوشة دوهمخوانیِ مرز هجا در زبان فارسی- افشین رحیمی، محرم اسلامی، بهرام وزیر نژاد

توزیع رسایی در خوشة دوهمخوانیمرز هجا در زبان فارسی   افشین رحیمی[1] محرم اسلامی[2] بهرام وزیرنژاد[3] دریافت: 11/7/91 تصویب: 26/8/92   چکیده در این مقاله، توزیع رسایی درخوشه‌های دوهمخوانی مرز دو هجای CVC-CVC در واژه‌های زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. محدودیت رسایی در مرز هجا بیانگر  تمایل جهانی در جهت تغییر افتان رسایی همخوان‌ها در مرز هجا است. در این بررسی، تعداد 4202 واژه از واژه‌های زایای زبان فارسی که دارای ساختار هجایی CVC.CVC بودند، مطالعه شده‌اند. همخوان‌های زبان فارسی از نظر رسایی به 5 طبقة مختلف تقسیم شده‌ و ارتباط شیب رسایی در مرز هجا و بسامد در واژگان مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که بی‌نشانی یک ساختار باعث افزایش بسامد آن به‌صورت هم‌زمانی و در‌زمانی می‌گردد، می‌توان میزان بی‌نشانی یک ساختار را از بسامد آن دریافت. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که افتان بودن شیب رسایی در خوشه‌های دوهمخوانی در مرز هجاهای CVC در زبان فارسی به‌صورت مقوله‌ای عمل نکرده و ساختارها را به دو طبقة خوش‌ساخت و غیرخوش‌ساخت تقسیم نمی‌کند. هم‌چنین، در سطح واژه‌ها، بسامد خوشه‌های دوهمخوانی با کاهش شیب رسایی (از +۴ به -۴) افزایش می‌یابد. دلیل افزایش بسامد تمایل بیشتر همخوان‌های با رسایی پایین، مانند انفجاری‌ها و انسایشی‌ها، به حضور در جایگاه آغازه و عدم تمایل آنها به حضور در جایگاه پایانه می‌باشد. هم‌چنین، همخوان‌های رساتر، مانند سایشی‌ها، خیشومی‌ها و روان‌ها، تمایل بیشتری به حضور در جایگاه پایانه نسبت به جایگاه آغازه دارند. بسامد واحد (بسامد در پیکره) ساختارهایی که از همخوان‌های نارسای انفجاری استفاده می‌کنند در مقایسه با ساختارهایی که از سایر همخوان‌ها استفاده می‌کنند به شدت کاهش می‌یابد. استفاده از بسامد نرمال (معیار اطلاعات مشترک نقطه‌ای) نشان می‌دهد که تمایل به هم‌رخدادی در خوشه‌های با شیب رسایی افتان بیشتر از خوشه‌هایی با شیب رسایی خیزان نبوده و حضور گروه‌های مختلف رسایی در پایانه و آغازه در مرز هجا مستقل از یکدیگر صورت می‌گیرد. با توجه به تمایل همخوان‌های نارسا به حضور در جایگاه آغازه و تمایل همخوان‌های رسا به حضور در جایگاه پایانه و نقش مهم این تمایل در شکل‌گیری الگوهای مرز هجا، به نظر می‌رسد توصیف مبتنی بر آواشناسی ادراکی این پدیدة واج‌شناختی (نظریة جواز ادراکی) قابل‌قبول‌تر از توصیف این پدیده با استفاده از محدودیت‌های واج‌شناختی باشد.   واژه‌های کلیدی: قانون اتصال هجا، رسایی، مرز هجای CVC،خوشة دوهمخوانی، رسایی افتان، رسایی خیزان [1] آزمایشگاه پردازش گفتار و زبان، مرکز زبان‌ها و زبان‌شناسی، دانشگاه صنعتی شریف؛ [email protected] [2] دانشکدة زبان‌شناسی، دانشگاه زنجان؛ [email protected] [3] آزمایشگاه پردازش گفتار و زبان، مرکز زبان‌ها و زبان‌شناسی، دانشگاه صنعتی شریف؛ [email protected]