تذکرۀ افضل و تحلیل دیدگاه ‏های انتقادیِ مؤلف آن

افضل‏مخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکره‏نویس هراتی‏تبار بخارایی (ف1334ق/1916م) است. افضل‏ بنابر اشارۀ خود‏ در مقدمه، تذکرۀ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکرۀ افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک.1303-1328ق/ 1886-1910م)، در سال 1322 ق/1904م در شرح حال صد‏وسی‌وهفت (137) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسی‏زبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال 1202 ق/1787-1788م تا سال تدوین تذکره تألیف کرد. آگاهی‏های ما در زبان فارسی دربارۀ این تذکره و مؤلف آن بسیار ناچیز و بعضاً نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسئلۀ این پژوهش معرفی تذکره، تذکره‏نویس و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی مؤلف آن است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های ذیل است: افضل‏مخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاه‏های انتقادی در تذکره است؟ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سدۀ بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکرۀ مستقلِ منثور ناحیه‏ای ـ عصری به زبان فارسی است که نشانه‏هایی از لهجۀ بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاه‏های انتقادی مؤلف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی ـ تحلیلی، اخلاقی، سیاسی ـ اجتماعی و بلاغی ـ جمال‏شناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکره‏نویس به سفارش امیر وقت تذکرۀ خود را تألیف کرد و درنتیجه در ارائۀ دیدگاه‏های انتقادی، پسند دربار و علائق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقه‏مندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ به‏گونه‏ای که همواره یکی از منابع تألیف و تحقیق پژوهشگران دربارۀ حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.