تحلیل ساختار روایی منظومه‌های عطّار (الهی‌نامه، منطق‌الطّیر و مصیبت‌نامه)

ساختارگرایی با طرح ایدة نظام، به بسط چشم‌اندازی فراگیر در تحلیل متون می‌پردازد که در طی آن همة اجزای درونی متن به یکدیگر مرتبط و کارکرد هر جزء، وابسته به نظام تلقی می‌شود. روایت به سبب بنیان علّی و معلولی، انسجام و ظرفیت بالایی که در تحلیل ساختاری دارد، توجّه بسیاری از روایت‌شناسان را به خود جلب کرده است. در این مقاله تلاش شده است تا با استفاده از آرای روایت‌شناسان ساختگرا، ساختار روایی سه منظومة الهی‌نامه، منطق‌الطّیر و مصیبت‌نامه ـ که دارای فُرم روایی مشابهی هستند ـ با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار گیرد و قراردادها و قواعد حاکم بر روایت‌های عطّار کشف و معرّفی شود. این بررسی نشان می‌دهد که در ساخت صُوری روایت، «سفر» عنصر مرکزی و انسجام بخش منظومه‌هاست. از این رو، کارکردها و کُنشگران حول این عنصر پردازش می‌شوند. با انطباق این عنصر در مفهوم عرفانی منظومه‌ها، مشخّص می‌شود که ساحت عرفانی و به تَبَع آن، مفهوم صیرورت و «شدن»، به نحو چشمگیری ساختار روایت منظومه‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. ساختار روایی منظومه‌ها، ساختاری لایه‌لایه است که ساحت زبانی و صوری روایت، ارتباطی دیالکتیک با ساحت بطنی و تأویلی دارد و همین امر به روایت، جنبه‌ای ذهنی و درونی داده است.