تجلی خدای گفتگو در کاربرد قرآنی «قُل»

گونه‌ای از خطاب قرآن، خطاب با قل است که 332 بار آمده است. چنین خطابی ساختار شش‌بخشی دارد و از حیث پیام قل، فراپیام و مخاطب آن گوناگون است. کاربرد قل در آیات مکی بیش از آیات مدنی است. تناسب بین پیام و مخاطب آن و رصد کردن فراپیام و نیز جستجو از سرّ کاربرد قرآنی قل مسایل تحقیق حاضر است. خطاب قل، بر حسب مخاطب آن پیام، مضمون‌های گوناگونی از مسایل فقهی و اخلاقی مؤمنان تا پاسخ به اشکال‌ها و خرده‌گیری‌های یهود، کافران، مشرکان و منافقان دارد. خطاب با قل فضای گفتگوی نزدیک خدا و انسان را ترسیم می‌کند. ترویج فضای گفتگوی نزدیک بر اصول اخلاقی و مبانی کلامی استوار است. مهمترین مبنای کلامی آن، نظریه اسلامی اوصاف باری‌تعالی بویِژه سه صفت سمیع، بصیر و مکلّم بودن را است. این سه صفت را می‌توان در تعبیر جامع خدای گفتگو جمع کرد. این دیدگاه، فرضیه‌های دیگر، چون خطاب تشریف و تاکید رد انگاره بشری بودن قرآن نیز فرا می‌گیرد.