تاثیر مناسبات اجتماعی در شکل بندی کالبدی شهر ایرانی - اسلامی بر اساس رویکرد نمونه وار به شهر ری در عصر سلجوقی

تأکید بر شکل تاریخی شهر و توجه به ویژگی‌های کالبدی آن ، بدان علت است که بافت شهری را می‌توان بازتاب ساختار اجتماعی در جامعه‌ی شهری دانست‌. در واقع، از طریق اتخاذ رویکرد تحلیل شکل شهر و بررسی کالبدی ‌آن‌، فهم و تحلیل مناسبات شهرنشینی و اوضاع و احوال اجتماعی حاکم برشهر در یک دوره‌ی تاریخی تسهیل می‌شود‌. به‌طور کلی ، فضا و کالبد شهر و نظام اجتماعی حاکم بر آن در تعامل مستقیم با یکدیگر قرار دارند. همان‌گونه که ساختار کالبدی شهر و نحوه‌ی چیدمان عناصر شهری، بر نظام اجتماعی تأثیرهایی در بر‌خواهد داشت ، مناسبات اجتماعی نیز برعکس بر بافت شهر‌ی اثرهای ژرفی بر جای می‌نهد. ویژ‌گی‌های مناسبات اجتما عی شهر ری را در چند محور کلی بدین صورت می‌توان دسته‌بندی نمود: الف) علل بیرونی:1. دوره‌ی سلجو قی عصر انحطاط مکتب اعتزال ، به عنوان نمایند‌ه‌ی گرایش‌های عقلی و فلسفی ، است ظهور اشاعره و استیلای روح اشعری‌گری در جامعه‌ی اسلامی ، به برقراری دور‌ه‌ای از تعصبات دینی و مذهبی و جمود فکری در ری انجامید.2.دخالت حکومت سلجو قی در امور دینی و مذهبی و حمایت از گروه و فرقه‌ای علیه سایر فرق و مذاهب ، بر آشفتگی‌های اجتماعی می‌افزود و شهر ری را با بحران اجتما عی دامنه‌د‌اری مواجه نمود. ب)علل درونی:1. شهر ری در این ایام از مرکزیت علمی و آموزشی برخوردار بود و در کانون توجه فرق و مذاهب اسلامی قرار داشت. این شهر محل آمد و شد علما و نخبگان دینی و علمی به حساب می‌آمد و این امر ، ری را محل تضارب آرا و اندیشه‌ها می‌نمود. 2. خصایص جمعیتی ری، که از لحاظ قومی و مذهبی همگونی نداشت، زمینه‌ی مساعدی برای دسته‌بندی و صف‌بندی‌های اجتماعی بین ساکنان شهر ایجاد می‌کرد. موارد یاد شده ، زمینه‌ی بروز ستیزه‌های اجتما‌عی گسترده و مستمر بین گروه‌های شهری را فراهم آورد ، که وجه غالب مناسبات اجتما‌عی را در ری شکل می‌دا‌د.‌ تغییرا ت کالبدی فضای شهری و تفکیک آن به سه بخش کاملا مجزا و مستقل از یکدیگر – مختص سه فرقه‌ی بزرگ مذهبی شهر- در رابطه با تحولات به وجود آمده در نظام اجتماعی شهر ، پی‌گیری می‌شد. تفکیک فضای کالبدی شهر در تقسیم بندی عناصر اصلی ساختار شهری تجلی یافت. بدین معنی که هر یک از فرقه‌های شهر با تمرکز در بخش‌های منتسب به خود ، به برپایی محله‌های مسکو‌نی ، مساجد ، بازارها ، مدارس و مراکز علمی و آموزشی خاص خود اهتمام ورزیدند. این امر، به گسترش شکاف و واگرایی هر چه بیشتر گروه‌های شهری انجامید و تشدید ستیزه‌های اجتماعی را در پی‌داشت. تداوم این شر ایط ، شهر ری را به سوی بحران اجتماعی حادی سوق داد که حیات شهری را در آن به شدت تهدید می‌نمود.