تأملی بر جایگاه رویکرد جهانی در تاریخ‌نگاری اسلامی

اسلام به عنوان دینی دارای داعیه جهانی، اهتمام ویژه ای به تاریخ داشت و این مهم در رونق تاریخ نگاری اسلامی سهم بسزا داشت. شرایط تاریخی حاکم بر قلمرو اسلامی نیز گستره جغرافیایی، جهان‌نگری و ترکیب قومی و جمعیتی فراوانی در خود داشت که از حیث فراهم کردن زمینه‌های فرهنگی پررونق بود و می توان با عنوان «صلح اسلامی» از آن یاد کرد. با این همه، این دیدگاه اسلامی برخاسته از تعالیم دینی کمتر مورد اعتنای عام تاریخ‌نگاران مسلمان بود و تا دیرزمانی، زمینه برای پیدایش آنچه با عنوان تاریخ‌نگاری جهانی از آن یاد می‌شود هموار نبود و تا دوران پس از هجوم مغول و نگارش جامع‌التواریخ، اثر تاریخ‌نگارانه‌ای در حد و اندازه این مفهوم جهانی پدید نیامد. نوشتار حاضر با تأکید بر اهمیت تاریخ‌نگاری های عمومی، این مسأله را واکاوی می‌کند که باوجود زمینه های مساعد موجود در بطن تعالیم اسلامی، به سبب نامساعدی شرایط تاریخی و درک مصلحت‌گرایانۀ تاریخ‌گرایی اسلامی؛ موجبات کمتری برای پیدایش تاریخ‌نگاری جهانی، به مفهوم دقیق آن فراهم آمد.