تأثیر تجاری شدن کشاورزی بر نظام مالکیّت زمین‌ در دورۀ قاجار (مطالعۀ موردی: مازندران)

رشد سرمایه­داری در ایران و وابستگی به بازار جهانی در قرن نوزدهم سبب شد تا حوزه­های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور در این دوره تا حدودی متأثر از تحولات غرب و نظام جهانی باشد. این وابستگی بخش کشاورزی را نیز دستخوش تغییر کرد و به رشد کشاورزی تجاری منجر شد. در این پژوهش تلاش شده تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریۀ توسعۀ وابسته و بهره­گیری از اسناد آرشیوی، به این پرسش پاسخ داده شود که رشد کشاورزی تجاری چه تأثیری بر نظام مالکیّت زمین‌ در مازندران داشته است؟ پس از بررسی و تحلیل داده­ها و اسناد، این نتیجه حاصل شد که رشد کشاورزی تجاری در ایران قرن نوزدهم سبب اهمیت یافتن زمین‌ و سودآوری زمین‌‌داری و زراعت فرآورده­های پولی شد. این مسئله موجب گرایش طبقات غیرزمین‌‌دار جامعه، اعم از تاجران و دولتمردان و حتی اتباع خارجی به تملّک زمین‌ و کشاورزی گردید. این افراد با خریداری اراضی متعدد، به طبقۀ ملّاک جامعه پیوستند و زمینۀ گسترش مالکیت خصوصی و مناسبات اربابی را فراهم آوردند. نیاز روزافزون به زمین‌­های زراعی و تمایل به گسترش املاک شخصی، سبب شد تا عده­ای به اجارۀ اراضی و حتی تصرف عدوانی زمین‌­های کشاورزان و خرده‌مالکان محلی اقدام نمایند که این امر ضمن گسترش طبقۀ زمین‌‌دار جدید در مازندران، به بی­زمین‌ شدن بسیاری از کشاورزان بومی انجامید.