بررسی سود در تسهیلات مشروط بانکی

حرمت ربا یکی از مهم‌ترین اصول حاکم در حقوق اسلامی است. مبنای حرمت ربا در حقوق اسلامی بر ممنوعیت ظلم و استثمار دیگران استوار است. از این رو، مقابله با دریافت مازاد بر اصل مال، هم در گذشته و هم امروز، محل بحث و نظر بوده و تلاش شده است تا در قالب‌های گوناگون، ازجمله انعقاد قراردادهای مبادلاتی و مشارکتی، از این ممنوع شرعی پرهیز شود. قراردادهای مبادلاتی و مشارکتی از قراردادهای سودآورند که در سه گروه از تسهیلات مشروط به «شرط ضمان»، «شرط تملیک» و «شرط جعالۀ ثانویه» منعقد می‌شوند. ماهیت و مختصات این سه شرط توأم و همراه با مقرراتی است که قرارداد منعقده را از بعد ربوی دور کرده، سمت و سویی غیر از معاملۀ ربوی به تسهیلات بانکی می‌دهد و در توجیه سود، تعلیل عقلانی و حقوقی، یعنی تأثیر زمان در نوسان بهای موضوع و اندراج شرط ضمان نسبت به اصل سرمایه و حسن اجرای آن را ارائه می‌دهد. این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی دو توجیه یادشده را به‌همراه روند قانونی سود تسهیلات بانکی بررسی کرده و بر لزوم نظارت بانک در اجرای مناسب و صحیح تسهیلات بانکی برای دوری از موانع ناظر به ربا و رفع شبهه از سود بانکی تأکید کرده و بیان داشته است که کوتاهی در نظارت، مستلزم و مستوجب دو زمینۀ فرار از ربا برای بانک‌ها خواهد بود؛ یکی تثبیت وساطت پولی بانک، و دیگری معاوضۀ انتفاعی صِرف اوراق نقدی.