بررسی رابطه عملکرد دانه و روغن با برخی صفات مورفولوژیک در کنجد به‌وسیله روش‌های تجزیه چند متغیره

بیش از 90 درصد از کل روغن مصرفی کشور از خارج وارد می‌شود، لذا توسعه کشت دانه‌های روغنی و گسترش برنامه‌های پژوهشی در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. تنش کمبود آب یکی از مهمترین تنش‌های محیطی می‌باشد که تولید موفقیت آمیز محصولات زراعی را به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک با محدودیت روبرو ساخته است. کنجد یکی از مهمترین محصولات اقتصادی دانه‌ای است که سازگاری خوبی با نواحی خشک و نیمه خشکی مانند ایران دارد. از آنجایی که عملکرد یک صفت پیچیده و تحت کنترل تعداد زیادی ژن است، لذا اثر هر ژن کوچک بوده و عوامل محیطی می‌توانند تاثیر زیادی بر آن داشته باشند. بنابراین شناسایی اجزاء عملکرد که دارای وراثت پذیری بیشتری نسبت به عملکرد هستند و از طرفی همبستگی بالایی با عملکرد دارند می‌تواند کارایی انتخاب را افزایش دهد. پس در برنامه‌های به نژادی، بررسی اجزای عملکرد و نحوه تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر برای رسیدن به عملکرد بالا اهمیت خاصی دارد. یکی از روش‌های تجزیه و تحلیل اجزای عملکرد روش رگرسیون گام به گام است. در این روش صفاتی که بیشترین سهم را در تبیین تغییرات عملکرد دارند از بین تعداد بسیار زیادی صفت مشخص می‌شوند. شناسایی صفات مناسب و مؤثر بر عملکرد می‌تواند مبنای انتخاب در برنامه‌های به‌نژادی باشد و برای افزایش عملکرد دانه مورد استفاده قرار گیرد. مواد و روشها: این پژوهش به صورت کرت‌های خرد شده در قالب طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه پژوهشی مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر کرج، در تابستان سال ‌1395 اجرا گردید. دو عامل شامل رژیم آبیاری (عامل اصلی) و رقم (عامل فرعی) مورد بررسی قرار گرفتند. رژیم آبیاری در دو سطح شامل آبیاری پس از مصرف 40 درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (بدون تنش) و آبیاری پس از مصرف 80 درصد رطوبت قابل استفاده در خاک (تنش کم آبیاری) در کرت‌های اصلی و تعداد 6 رقم کنجد به نام‌های هلیل، دشتستان 2، داراب 1، اولتان، یلو وایت و ناز تک شاخه در کرت‌های فرعی در نظر گرفته شدند. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام، تجزیه به مؤلفه‌های اصلی و تجزیه علیت برای تجزیه و تحلیل اجزاء عملکرد استفاده شد. تجزیه همبستگی، رگرسیون گام به گام و تجزیه علیت با نرم افزار SPSS نسخه 23، تجزیه به مؤلفه‌های اصلی و رسم نمودارهای دو بعدی با نرم افزار Minitab نسخه 17 انجام شد. صفات مورد اندازه گیری شامل عملکرد دانه، وزن خشک گیاه، ارتفاع، تعداد شاخه‌های فرعی، تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه درکپسول، وزن هزار دانه، درصد روغن، عملکرد روغن، درصد پروتئین دانه و عملکرد پروتئین دانه بودند. یافته‌ها: در هر دو شرایط بدون تنش و تنش، بیشترین همبستگی مثبت و معنی‌دار بین عملکرد دانه و عملکرد روغن مشاهده گردید. در شرایط بدون تنش، به ترتیب صفات تعداد دانه در کپسول، تعداد کپسول در گیاه و درصد روغن به عنوان متغیرهای تاثیرگذار مثبت بر عملکرد دانه بودند. صفت وزن هزار دانه بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن داشت. در شرایط تنش، درصد پروتئین و تعداد شاخه فرعی به ترتیب دارای بیشترین اثر منفی بر عملکرد دانه بودند. درصد پروتئین بیشترین اثر مستقیم مثبت را بر درصد روغن روغن داشت. تجزیه به مؤلفه‌های اصلی نشان داد که در شرایط بدون تنش صفات عملکرد دانه، تعداد کپسول، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مؤلفه اصلی اول داشتند و 1/51 درصد از تغییرات را توجیه نمودند. بر اساس این مؤلفه ارقام اولتان و دشتستان از نظر عملکرد دانه، روغن و پروتئین در وضعیت بهتری نسبت به سایر ارقام قرار داشتند. در شرایط تنش صفات عملکرد دانه، عملکرد روغن و عملکرد پروتئین همبستگی بالایی با مؤلفه اول داشتند و 5/37 درصد از تغییرات را توجیه نمودند.