بررسی تنوع اکولوژیک، مورفولوژیک و ترکیب‌های اسید چرب گیاه کتان سفید (Linum album Ky. ex Boiss.)

کتان سفید (Linum album Ky. ex Boiss.) گیاهی از تیره کتان و اندمیک ایران است. به‌منظور بررسی تنوع ژنتیکی این گیاه با استفاده از صفات مورفولوژیکی و ترکیب‌های اسید چرب، 11 جمعیت از این گیاه در استان همدان انتخاب شد. در بهار و تابستان سال 1393 از هر یک از جمعیت‌های مورد نظر در فصل گلدهی و در زمان رسیدن بذر، پنج نمونه گیاهی کامل به‌طور تصادفی انتخاب و اندازه‌گیری‌های کمّی (33 صفت) و کیفی (9 صفت) برای هر صفت با پنج تکرار انجام شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SAS.v9.2 آنالیز شدند. تجزیه واریانس و مقایسه کلیه میانگین‌ها با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانکن (در سطح احتمال 5%) انجام شد و ارتباط بین میزان اسیدهای چرب و خصوصیات اقلیمی با استفاده از روش همبستگی کانونی سنجیده شد. نتایج نشان داد که این گونه در استان همدان در ارتفاع 1551 تا 2176 متر بالاتر از سطح دریا می‌روید. جمعیت‌های مورد بررسی در کلیه صفات بجز شش صفت (طول و عرض برگ ساقه‌ای و نسبت طول به عرض برگ ساقه‌ای و برگه) در سطح احتمال 5% دارای اختلاف معنی‌دار بودند. نتایج تجزیه اسیدهای چرب نشان داد که پالمیتیک اسید (6.5-5.5%)، استئاریک اسید (5.1-0.5%)، اولئیک اسید (28.1-21.9%)، لینولئیک اسید (66.8-15.4%) و لینولنیک اسید (45.7-2.0%) اجزای اصلی اسید چرب موجود در بذر کتان و کتان سفید است و تفاوت زیادی بین درصد این ترکیب‌ها بین دو گونه و درون جمعیت‌های مختلف کتان سفید وجود دارد. همبستگی کانونیک مشخصات جغرافیایی و اکولوژیکی با میزان اسیدهای چرب بذرها نشان داد که با افزایش فسفر قابل جذب، پتاسیم قابل جذب، درصد ماده آلی، EC، بارش سالیانه و میانگین دمای سالیانه میزان لینولنیک اسید در روغن بذر افزایش می‌یابد. گیاه کتان سفید در مناطق با 1700 متر ارتفاع از سطح دریا، متوسط دمای سالیانه 13 درجه سلسیوس، میزان بارش سالیانه 340 میلی‌متر و در شیب‌های جنوبی عملکرد بالاتری دارد. اگرچه معرفی جمعیتی برای کشت و اهلی کردن کتان سفید هنوز نیاز به بررسی‌های دقیق‌تر دارد، اما نتایج این تحقیق نشان داد که جمعیت‌های 1A، 4A، 7A و 10A مناسب‌ترند.