بررسی الگوی گردش جوّ در طول دوره‌‌های خشک و مرطوب در سواحل جنوبی دریای خزر

به‌منظور درک سازوکار حاکم بر وقوع دوره‌‌های خشک و مرطوب در سواحل جنوبی دریای خزر الگوی همدیدی غالب و ساختار گردش  منطقه­ای جوّ مورد بررسی قرار گرفت. بر‌این‌اساس، ابتدا داده‌‌های بارش ماهانه تعداد 20 ایستگاه هواشناسی واقع در خط ساحلی جنوب دریای خزر برای یک دوره30 ساله (1974-2003) مورد پردازش قرار گرفت. با بررسی توزیع زمانی بارش، تعداد 10 ماه خشک و 10 ماه مرطوب فراگیر برای منطقه خزری شناسایی شد. سپس به‌منظور تعیین ساختار گردش جوّ و شناسایی سازوکار حاکم بر وقوع دوره‌‌های خشک و مرطوب، از داده‌‌های بارش شبکه‌بندی شده پروژه بارش آسیایی (APHRODITE) با تفکیک افقی 5/0 درجه و داده‌‌های جوّی  بازتحلیل شده مراکز ملی پیش‌بینی محیطی/مرکز ملی تحقیقات جوّی (NCEP/NCAR) با تفکیک افقی 5/2 درجه استفاده شد. نتایج تحقیق بیانگر آن است که استقرار یک پشته قوی در ترازهای میانی جوّ به‌‌همراه شکل‌گیری واچرخندی قوی در ترازهای زیرین برجانب شمالی دریای سیاه، از ویژگی‌‌های اصلی دوره‌‌های مرطوب در سواحل جنوبی دریای خزر محسوب می‌‌‌شود. یافته‌‌ها همچنین مبین آن است که جهت وزش باد در ترازهای زیرین جوّ روی دریای خزر، می‌‌تواند معیار مناسبی برای تفکیک دوره‌‌های خشک و مرطوب در سواحل جنوبی دریا باشد. بدین‌ترتیب که جریانات شمالی غالب در طول دوره‌‌های مرطوب با جریانات جنوبی غالب در طول دوره‌‌های خشک جایگزین می‌‌‌شود. درعین‌حال، وقوع دوره‌‌های خشک و مرطوب در این منطقه با شکل‌گیری یک الگوی الاکلنگی یک‌سویه در مقادیر سرعت قائم روی دریای خزر قابل توضیح است. درحالی‌که در دوره‌‌های مرطوب، شکل‌گیری جریانات غالب پایین‌‌سو بر نیمه شمالی دریا منجر به تسلط هم‌زمان جریانات غالب بالاسو در حوضچه جنوبی می‌‌‌شود، در دوره‌‌های خشک، الگوی معکوسی از جریانات بالاسو و پایین‌سو در منطقه خزری تسلط می‌‌یابد. یافته‌‌های تحقیق نشان داد که می‌‌توان از تغییرات فشار تراز دریا در منطقه دریای سیاه به‌منزلة یک شاخص مناسب (پیش‌بین) برای تبیین تغییرات زمانی-مکانی بارش در سواحل جنوبی دریای خزر استفاده کرد. بدین‌ترتیب که در دوره‌‌های مرطوب، با افزایش فشار هوا در منطقه دریای سیاه، در نتیجه بروز یک سری بازخورد مثبت، گردش واچرخندی در منطقه دریای سیاه، شدت باد شمالی روی دریای خزر و صعود هوا در حوضچه جنوبی این دریا افزایش می‌یابد که در نهایت افزایش بارش در سواحل جنوبی دریای خزر را در پی دارد. همبستگی‌‌ها شرایطی معکوسی را برای دوره‌‌های خشک نشان می‌‌دهند. بررسی مسیر جابه‌جایی و فراوانی وقوع چرخندها و واچرخندها در طول دوره‌‌های خشک و مرطوب، بیانگر آن است که کریدور شمال دریای سیاه نقش بسیار مهمی در پیدایش دوره‌‌های خشک و مرطوب در سواحل جنوبی دریای خزر دارد. بدین‌ترتیب که در طول دوره‌‌های مرطوب، میزان فعالیت واچرخندها در کریدور شمال دریای سیاه به‌طور برجسته‌‌ای افزایش می‌‌یابد. درحالی‌که در طول دوره‌‌های خشک، کاهش میزان فعالیت واچرخندها در کریدور شمالی با افزایش محسوس فعالیت چرخندها در این منطقه همراه می‌‌‌شود. درعین‌حال افزایش میزان فعالیت واچرخندها در منطقه خاورمیانه و افزایش فعالیت پُرفشار سیبری بر جانب شرقی دریای خزر از نشانه‌‌های دوره‌‌های خشک محسوب می‌‌‌شود. یافته‌‌های تحقیق همچنین بیانگر آن است که افزایش فعالیت سامانه‌‌های بندالی در محدوده شرق اروپا، نقش بسیار مهمی در پیدایش دوره‌‌های مرطوب در سواحل جنوبی دریای خزر دارد.