بازاندیشی در تقریرهای مختلف از راز تسبیح کائنات

آیات و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت دارند که هر آنچه در کائنات است، از ذوی‌العقول و غیر آن، تسبیح‌گوی خداوند متعال بوده و هستند. این ظهور یا تصریح، در تاریخ اندیشۀ اسلامی شرح و بسط‌های مختلفی را موجب شده است. عارفان، فیلسوفان و متکلمان و نیز مفسران و محدثان هر یک بر اساس مبانی و مشارب خاص خود، به تبیین این موضوع پرداخته‌اند. آنچه در این نوشتار می‌آید، نخست بیان اقسام مختلف نصوص دینی و سپس دسته‌بندی و ارائۀ هشت رویکرد و نظریه در تبیین آنهاست، به‌گونه‌ای که تا کنون در آثار موجود یافت نشده است. در پایان، تحلیل و نقد نظریات به‌همراه بررسی لوازم هر یک ارائه خواهد شد. نتیجۀ سخن آنکه، از حیث وجودشناختی سریان نوعی شعور و حیات در تمام مراتب هستی از یک‌سو و از حیث معرفت‌شناختی دلالت هر موجودی بر وجود و تنزیه خالقش از سوی دیگر، ما را به پذیرش تسبیح حقیقی کائنات -که مفاد قطعی آیات و روایات است- رهنمون می‌شود.