از اسطوره تا عرفان: بررسی تطور کارکردهای معنایی «قاف»

اسطوره قاف از بن­مایه­های پرکاربرد در تاریخ ادبیات فارسی و به ویژه سروده­های عرفانی است؛ بنابراین بررسی سیر تحول کارکردهای معنایی آن موجب خواهد شد تا خوانندگان آثار عرفانی به درک و دریافت روشنی از این اسطوره در حوزه عرفان دست یابند. برای گردآوری داده­های تحقیق حاضر، دو دسته از منابع، مبنای کار قرار داده شده­است: منابع غیر عرفانی و متون عرفانی. در بخش منابع غیر عرفانی، کتاب­های تاریخی-اسطوره­ای، لغت­نامه­ها، فرهنگ­ها و دانشنامه­های عمومی و تخصصی و در بخش منابع عرفانی، گزیده­ای از متون برجسته عرفانی دوره­های مختلف تاریخ ادبیات (قرن چهارم تا چهاردهم هـ.ق) مورد نظر بوده است؛ سپس به شیوه توصیفی-تحلیلی و بر اساس نظریه «تغییرات معنایی» لئونارد بلومفیلد، به بررسی انواع کارکردهای معنایی قاف در بافت عرفانی پرداخته شده­است. پرسش اصلی مقاله این است که آیا ویژگی­های اساطیری قاف در حوزه عرفان دست­نخورده باقی مانده است یا تغییرات معنایی دیگری را نیز در گذر زمان پذیرفته­است؟ نتایج نشان می‌دهد ‌بسیاری از ویژگی­های اساطیری قاف با همان شکل اولیه به منابع عرفانی تسری یافته­اند؛ همچنین وجه معنایی قاف و کارکردهای آن در متون اولیه عرفانی، به جانب روایت های اساطیری متمایل است و هر چه به دوره­های بعدی می­رسیم، مفاهیم مرتبط با آن، انتزاعی­تر می‌شود؛ یعنی قاف از شکل اسطوره­ای خارج می­شود و هیأتی عرفانی می­یابد.