اختلاف رویکرد تأویلی نزد صوفیه و اسماعیلیه

صوفیان و اسماعیلیان، دو خیزش اجتماعی در تاریخ ایران و اسلام، ویژگی فکری مشترکی دارند و آن نگرش تأویلی و درک باطنی آن‌هاست. با نگاهی به تأویلات این دو گروه، می‌توان هم در عرصة نظر و هم در عرصة روش به تفاوت‌هایی دست یافت. در حوزة نظر، بنیان‌های اندیشة اسماعیلیه مبتنی‌بر درک عقلی است، درحالی‌که، بینش صوفیان و عارفان بر درک شهودی استوار است. همچنین، اسماعیلیه تأویلاتشان براساس تعلیم امام است، اما تأویلات صوفیه مبتنی‌بر تجربة شخصی و درک لحظه‌ای است. در حوزة روش تأویل، نگرش صوفیه به جهان پیرامون براساس دل و نگرش شهودی است. بنابراین، به‌نظر می‌رسد تأویلات آنان متغیر است؛ زیرا دل حالات متعددی را تجربه می‌کند؛ درحالی‌که اسماعیلیه، مانند صوفیه، به جهان هستی نمی‌نگرند تا تأویلی بسته به حالات خویش عرضه کنند. همچنین، اسماعیلیه، با پیش‌فرض‌های خاص خود، دست به تأویل متن می‌زنند. ازاین‌رو، تأویلات آنان به دانش هرمنوتیک نزدیک می‌شود؛ این درحالی است که صوفیه، در جریان تأویل، علایق خود را دخالت نمی‌دهد، بلکه منتظر وقت می‌ماند. ازطرفی، تأویلات صوفیه مبتنی‌بر درک زبان‌شناسانه است، درحالی‌که اسماعیلیه چون براساس دانش هرمنوتیک به متن می‌نگرند، تأویلاتشان زبان‌شناسانه نیست.